Từ “chẳng” được viết thành “chảng”, “tôi” viết là “tui”, “tao” thành “tau”, “mày” ghi là “maai”, và “và” được chép thành “ùa”. Chữ Quốc ngữ, như vậy, đã từng là ký âm theo giọng Quảng trước khi thành hệ thống hoàn chỉnh như ngày nay.
Dấu vết Quảng Nam
Không dừng lại ở đó, trong một văn bản hiếm hoi còn sót lại từ hội nghị các giáo sĩ Dòng Tên tại Macao khoảng giữa thế kỷ 17, người ta tìm thấy câu rửa tội được chấp thuận để sử dụng bằng tiếng Việt: “Tau rữa maai nhân danh Cha ùa Con ùa Spirito Santo”. Chỉ một dòng ngắn, nhưng vang lên trọn vẹn âm hưởng của người Quảng, cách phát âm không thể lẫn, quen thuộc với bất kỳ ai từng lớn lên ở Quảng Nam. Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học lịch sử cho rằng đây là minh chứng đầu tiên về dạng thức tiếng Việt được ghi lại theo ngữ âm địa phương, thể hiện giai đoạn phôi thai của hệ thống ký tự Latinh hóa cho ngôn ngữ Việt.
Không cần tìm đâu xa, chữ Quốc ngữ, thứ chữ ngày nay cả dân tộc đang dùng để viết, để học, để yêu nhau qua tin nhắn và cãi nhau trên mạng, thai nghén từ Quảng Nam. Từ những buổi học lặng lẽ giữa lòng Dinh trấn Thanh Chiêm đầu thế kỷ 17, nơi giáo sĩ phương Tây lần đầu cầm bút dùng mẫu tự Latinh viết lại lời nói của người Quảng bằng chính cách người Quảng phát âm.
Năm 1619, giáo sĩ Francisco de Pina, một tu sĩ Dòng Tên người Bồ Đào Nha, đặt chân đến An Nam qua thương cảng Hội An, không phải để buôn bán mà để truyền đạo rồi học tiếng Việt. Pina từng được xem là người đầu tiên có khả năng nói tiếng Việt thành thạo, như chính Alexandre de Rhodes sau này thừa nhận: “Tôi học được tiếng An Nam từ cha Francisco de Pina, người đã hiểu ngôn ngữ ấy hơn bất kỳ ai”.
Từ Hội An, ông đi ngược lên Thanh Chiêm - khi ấy là Dinh trấn Quảng Nam, trung tâm hành chính và quân sự của cả vùng Đàng Trong. Trong thư gửi về cho Dòng Tên, Francisco de Pina viết: “Ở đây, tiếng nói chuẩn hơn, người ta dễ học hơn, không bị pha nhiều giọng”.
Thanh Chiêm không phải là một đô thị sầm uất theo nghĩa buôn bán, mà là một vùng đất ven sông có đông quan lại, nho sĩ và dân bản xứ sinh sống bằng nghề canh nông, thủ công. Chính môi trường giao tiếp tự nhiên, mạch lạc, không pha tạp ấy đã khiến nơi đây trở thành điểm khởi đầu để tiếng Việt được phiên âm bằng mẫu tự Latinh, đặt nền móng cho sự hình thành chữ Quốc ngữ sau này.
Pina sống giữa họ, học tiếng của họ, giảng đạo bằng tiếng Việt và bắt đầu thử nghiệm ghi âm tiếng Việt bằng chữ Latinh. Ông mua nguyên một căn nhà rộng và to của một người dân Quảng Nam để ở rồi đón học trò bản xứ đến cùng ở, vừa học vừa dạy lẫn nhau. Người Quảng khi ấy, có thể là một cậu bé chăn trâu, một ông đồ nho trong làng, một tín hữu mới rửa tội, đều trở thành người thầy đầu tiên dạy chữ Quốc ngữ cho ông.
Ngôn ngữ học hiện đại gọi quá trình này là “Latinh hóa ngữ âm bản địa” (Romanization of Indigenous Phonology), nghĩa là ghi lại ngôn ngữ nói bằng ký tự Latinh theo cách nghe của người nước ngoài. Và khi Pina bắt đầu thử nghiệm, ông không sáng chế chữ viết theo lý thuyết, mà đơn giản là chép lại những âm thanh ông nghe được bằng tai. Chính vì thế, người ta có thể thấy trong các bản thảo sơ khai của ông nhiều dạng từ phản ánh đúng khẩu âm Quảng Nam: “tui ciam biet”, “chảng có chi sốt”, “eng ăn mẹc tê”. Đây không chỉ là dấu vết của tiếng nói địa phương, mà còn là chứng cứ ngữ âm đầu tiên trong lịch sử tiếng Việt được ghi lại bằng mẫu tự Latinh.
Người ta không thể biết tên của những người đã dạy tiếng Việt cho Francisco de Pina với các từ rặt địa phương như: răng, rứa, hỉ, mô tê thế nào cho ông hiểu và đọc đúng, nhưng chắc chắn họ nói bằng giọng Quảng Nam. Và khi Pina bắt đầu phiên âm tiếng Việt ra chữ Latinh, ông ghi chính những gì mình nghe được như: “tui ciam biet”, “chảng có chi sốt”, “eng ăn mẹc tê”. Từ đó, một thứ chữ mới ra đời, mang giọng nói đặc sệt thổ âm của vùng hạ lưu sông Thu Bồn.
Góp phần định hình chữ Quốc ngữ
Nói tiếng Việt bằng giọng Quảng không dừng ở Pina. Alexandre de Rhodes, người sau này được xem là người hệ thống hóa chữ Quốc ngữ, cũng học tiếng Việt tại Thanh Chiêm, từ chính Pina và các cộng sự bản xứ. Sau này, khi ông xuất bản Từ điển Việt - Bồ - La và Phép giảng tám ngày, tất cả vẫn mang âm sắc Quảng Nam rõ rệt: từ cách đặt thanh điệu đến cách viết dấu, từ lựa chọn mẫu tự đến ngữ pháp thô sơ nhưng gần gũi. Nhà nghiên cứu Trương Vĩnh Ký từng nhận định rằng: “Các mẫu tự và dấu thanh trong sách của Đắc Lộ chính là phản chiếu âm hưởng miền Trung, nơi ông từng sống và học”.
Những giáo sĩ cùng thời như Gaspar do Amaral, Antonio Barbosa, Christoforo Borri… đều học từ dân địa phương và viết theo cách phát âm bản xứ. Có bản đồ vẽ “Thanh Chiêm” là “Cacham”, rồi “Cacciam”, có bản viết là “Dinh Cham”, rồi dần thành “Kẻ Chàm”. Sự tiến hóa đó không phải do ai quyết định, mà do tai người Quảng và miệng người Quảng dắt chữ đi.
Thậm chí đến khi Đắc Lộ rời Việt Nam, tiếng Việt mà ông mang theo về châu Âu vẫn là giọng Quảng Nam. Một linh mục người Ý tên Marini từng “phàn nàn” rằng ông Đắc Lộ nói tiếng Việt “giọng Quảng, thô kệch, quê mùa”. Chê là chê vậy, nhưng sách vở của Đắc Lộ in ở Roma năm 1651 lại chính là chuẩn mực đầu tiên của chữ Quốc ngữ. Và chuẩn ấy, lạ thay, không phải giọng Hà Nội mà là khẩu âm Quảng Nam.
Dinh trấn Thanh Chiêm, nơi Pina và Đắc Lộ từng sống, từng viết, từng học, đã từng là học viện Việt ngữ đầu tiên, nơi người bản xứ dạy tiếng Việt cho người phương Tây và cùng nhau thử nghiệm cách ghi lại tiếng Việt bằng mẫu tự Latinh. Trong những lớp học không bảng đen, không giáo án ấy, có những thầy đồ Quảng Nam giảng Nôm, có giáo sĩ Bồ Đào Nha tra âm, và có cả những đứa trẻ Quảng chạy chơi trong sân, vô tình đọc to lên một chữ mà người nước ngoài đang loay hoay chưa phát âm được.
Tôi hình dung lớp học đầu tiên của “trường Quốc ngữ” không phải trong trường, mà trong ngôi nhà ngói ba gian, dưới tán cau, trên chiếc phản gỗ ở Thanh Chiêm. Một bên là ông Tây gò lưng chép chữ, một bên là ông đồ già bắt lỗi phát âm. Cạnh đó là thằng nhỏ con nhà dân, ngồi ăn cơm nguội với cá nục kho, vừa nhai vừa nhắc: “Không phải cha, mà là choa!” - kéo dài âm “a” cho đúng tông Quảng. Cứ thế mà thành chữ.
Nhưng việc truyền bá chữ Quốc ngữ thời đó không hề dễ dàng. Trong bối cảnh triều Nguyễn cấm đạo nghiêm ngặt, việc người dân ở vùng Thanh Chiêm âm thầm cưu mang các giáo sĩ phương Tây là điều không dễ. Chính Francisco de Pina từng viết rằng, ông đã thiết lập quan hệ tốt với quan trấn thủ Quảng Nam. Sự cởi mở từ tầng lớp nho sĩ địa phương đã tạo điều kiện cho ông thành lập một lớp học tiếng Việt ngay tại Dinh trấn, quy tụ các giáo sĩ phương Tây và nho sinh bản xứ. Lớp học ấy được xem là hình thái đầu tiên của “học viện Việt ngữ” ở Đàng Trong - nơi tiếng Việt được dạy và học nghiêm túc theo phương pháp mới: dùng chữ Latinh để ghi lại.
Chữ Quốc ngữ ra đời không từ một viện hàn lâm nào, mà từ sự cộng sinh văn hóa giữa người Quảng Nam và các nhà truyền giáo, từ lòng tin vào lời nói, và từ sự kiên nhẫn học nhau bằng cả tấm lòng. Không hề có ý đồ lớn lao. Không hề nghĩ sau này nó sẽ là chữ của cả dân tộc.
Không ai trong số những người dân xứ Quảng sống ở thế kỷ 17 nghĩ rằng giọng họ sẽ trở thành bản mẫu cho một hệ thống chữ viết mới. Họ không nhận mình là người làm ra chữ, cũng chẳng ký tên vào sách vở nào. Nhưng chính họ là những người đã nói tiếng Việt đầu tiên bằng chữ Quốc ngữ, trước khi nó được cả nước dùng.
Chữ ấy, ra đời không chỉ từ lý trí, mà từ nghĩa tình. Mà từ một miền đất nghèo khó nhưng thừa chữ nghĩa và thừa lòng dũng cảm để mở lòng cho chữ đến ở nhờ rồi trở thành người nhà mãi mãi.
Nguồn: https://baodanang.vn/chu-quoc-ngu-o-cuoi-song-thu-bon-3313960.html
Bình luận (0)