Với Việt Nam, nơi phong trào giải phóng dân tộc đang tìm kiếm một con đường phát triển mới vào những năm 1920-1930, những giá trị tinh thần từ Cách mạng Tháng Mười đã trở thành “luồng sinh khí hiện đại”, góp phần định hình diện mạo của nền văn hóa cách mạng, tạo nền tảng cho nhiều thành tựu nghệ thuật thế kỷ XX.
Cách mạng Tháng Mười - điểm khởi đầu của một hệ mỹ học mới
Ngay từ thập niên 20 của thế kỷ trước, khi Nguyễn Ái Quốc tiếp cận và truyền bá lý luận Mác-Lênin, văn hóa Việt Nam đã bắt đầu bước vào một quỹ đạo tư tưởng mới: văn hóa phải phục vụ nhân dân, nghệ thuật phải hướng đến đại chúng, và người làm nghệ thuật phải gắn bó với thời cuộc. Quan niệm này trùng khớp với tinh thần mà Lênin từng khẳng định: “Nghệ thuật thuộc về nhân dân. Nó phải cắm rễ sâu trong số đông lao động” (Trích trong các bài viết về văn hóa của Lênin, NXB Tiến bộ, Matxcơva).
Đối với giới trí thức Việt Nam thời thuộc địa, đây là một định hướng hoàn toàn mới so với mỹ học truyền thống, vốn chịu ảnh hưởng sâu đậm của văn học bác học phương Đông, và cũng khác với quan niệm nghệ thuật lãng mạn - cá nhân chủ nghĩa đang xuất hiện ở đô thị.
Từ nền tảng ấy, dần hình thành hệ mỹ học của văn hóa cách mạng: đề cao nhân dân lao động, tính tập thể, sự lạc quan, niềm tin vào tương lai, vào khả năng tự giải phóng của con người.
Văn học Việt Nam thế kỷ XX: Tiếp nhận văn học Nga - Xô viết như một “ngọn nguồn tinh thần”
Ảnh hưởng của Cách mạng Tháng Mười đối với văn học Việt Nam có thể xem là sâu rộng nhất. Từ những năm 1930 đến sau Cách mạng Tháng Tám 1945, văn học Nga - Xô viết được dịch, truyền bá mạnh mẽ: Lênin, Gorki, Maiakovsky, Fadeev, Sholokhov, Tolstoy… trở thành những cái tên quen thuộc trong tủ sách các nhà văn Việt Nam.
Nhà văn Nguyên Ngọc từng viết: “Văn học Nga đem đến cho chúng tôi cảm giác về sự lớn lao của nhân cách con người. Đọc Gorki, chúng tôi như thấy có một con đường phải đi.” (phỏng vấn đăng trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội, 2018).
Từ Gorki, văn học Việt Nam tiếp thu hình tượng người lao động mới; từ Sholokhov, các nhà văn học được tinh thần sử thi của một xã hội đổi thay; từ văn học Xô viết hiện đại, các tác giả trẻ tìm thấy cách xây dựng nhân vật tập thể - một điểm nhấn quan trọng của văn học kháng chiến Việt Nam giai đoạn 1945-1975.
Không phải ngẫu nhiên khi nhiều nhà văn Việt Nam thế kỷ XX nhìn Nga như “ngôi trường tinh thần lớn”. Nhà văn Tô Hoài từng kể: “Chúng tôi học được từ văn học Xô-viết cách nhìn hiện thực bằng con mắt của người trong cuộc, không chỉ tả cái đã thấy mà còn dự báo cái sẽ đến” (Tô Hoài Toàn tập, Hồi ký).
Nhờ tiếp xúc sâu rộng với văn học Nga - Xô viết, văn học Việt Nam có thêm khả năng mở rộng biên độ hiện thực, mô tả xã hội bằng cái nhìn vừa chân thực, vừa lạc quan - điều kiện quan trọng trong các giai đoạn lịch sử đầy biến động.
Nghệ thuật Việt Nam, một nền thẩm mỹ mang dấu ấn Xô viết
Không chỉ văn học, nhiều lĩnh vực nghệ thuật khác cũng mang rõ ảnh hưởng từ Cách mạng Tháng Mười và nền văn hóa Xô viết.
Hội họa - điêu khắc
Các trường mỹ thuật lớn của Liên Xô như Surikov hay Repin đào tạo nhiều thế hệ họa sĩ Việt Nam. Phong cách hiện thực Xô viết với đặc trưng: bố cục lớn, hình tượng khỏe, màu sắc đậm… đã hòa vào dòng mỹ thuật cách mạng Việt Nam.
Nhiều tác phẩm như Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ (Nguyễn Sáng), Nụ cười chiến thắng (Nguyễn Hải), hay loạt tranh về công nhân - nông dân - bộ đội đều phảng phất tinh thần của trường phái hiện thực xã hội chủ nghĩa.
Sân khấu - điện ảnh
Điện ảnh Việt Nam ngay từ buổi đầu đã chịu ảnh hưởng rõ của mô hình điện ảnh Xô viết: cấu trúc trần thuật, cách tổ chức xưởng phim, cùng quan điểm “điện ảnh là vũ khí tuyên truyền nghệ thuật”.
Nhiều đạo diễn Việt Nam được đào tạo tại VGIK (Nga), trong số đó có những tên tuổi trụ cột như Hải Ninh, Bùi Đình Hạc, Trần Đắc… Họ mang về nước tinh thần điện ảnh dân tộc - sử thi, góp phần tạo nên loạt phim kinh điển như Vĩ tuyến 17 - ngày và đêm, Em bé Hà Nội, Nổi gió…
Âm nhạc - múa - biểu diễn
Âm nhạc cách mạng Việt Nam cũng chịu ảnh hưởng của tư duy âm nhạc Nga qua các nhạc sĩ được đào tạo tại Nhạc viện Tchaikovsky và các trường nghệ thuật Xô-viết. Rất nhiều bản hợp xướng, giao hưởng đầu tiên của Việt Nam mang phong vị Nga trong cách tổ chức hòa âm - khí nhạc.
Tiếp nhận đương đại: Di sản Tháng Mười trong đối thoại mới
Trong bối cảnh hội nhập hiện nay, ảnh hưởng của văn hóa Nga - Xô viết đã không còn bao trùm như trước, nhưng giá trị để lại vẫn rất bền vững: Tôn vinh nhân dân lao động như chủ thể sáng tạo; niềm tin vào vai trò xã hội của nghệ thuật; tinh thần lạc quan, sử thi, coi nghệ thuật là một phần của đời sống cộng đồng.
Nhiều học giả trong nước cho rằng, đây là “di sản tinh thần cần được nhìn nhận biện chứng”: tiếp thu những giá trị nhân văn, trong khi mở rộng không gian sáng tạo để phù hợp với xã hội đa dạng hiện nay.
Giáo sư Trần Văn Khê từng nhận định: “Tiếp nhận văn hóa Xô viết giúp nghệ thuật Việt Nam trưởng thành, nhưng điều quan trọng là phải giữ bản sắc của mình trong quá trình hội nhập.” (phỏng vấn 2012, lưu trữ Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam).
Nhìn chung, ảnh hưởng của Cách mạng Tháng Mười là một quá trình giao thoa rộng mở: vừa là dòng chảy tư tưởng, vừa là nguồn lực văn hóa, vừa là trường học nghệ thuật. Chính tác động ấy đã góp phần kiến tạo diện mạo văn hóa cách mạng Việt Nam - một nền văn hóa gắn bó với nhân dân, đặt lý tưởng xã hội lên hàng đầu, đồng thời nuôi dưỡng những tài năng nghệ thuật lớn.
Trong hành trình mới của văn hóa Việt Nam, việc nhìn lại di sản ấy không nhằm lặp lại mô hình cũ, mà để hiểu rõ hơn những tầng giá trị từng góp phần tạo nên bản sắc dân tộc, và từ đó bước tiếp một cách tự tin, sáng tạo và nhân văn hơn.
Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/dau-an-cach-mang-thang-muoi-trong-van-hoa-van-hoc-nghe-thuat-viet-nam-186341.html
Bình luận (0)