Trong rất nhiều di sản văn hóa phi vật thể dân tộc này nắm giữ, nghề rèn là một trong số những di sản độc đáo với nhiều sản phẩm tinh xảo, bền chắc nức tiếng gần xa. Tuy nhiên hiện nay, cùng với nhiều nghề truyền thống khác, nghề rèn của người Mông ở tỉnh ta đang đứng trước nguy cơ mai một vì khó khăn trong đầu ra sản phẩm. Điều đó đặt ra vấn đề làm sao có thể gìn giữ, bảo tồn và phát huy nghề độc đáo này, cho những bếp rèn luôn đỏ lửa, để những sản phẩm rèn truyền thống của người Mông còn mãi với thời gian…
Văn hóa của dân tộc Mông được thể hiện rõ qua các giá trị văn hóa tinh thần, đời sống tín ngưỡng, nghi lễ, phong tục tập quán và nghề thủ công truyền thống. Trong đó, nghề rèn thủ công của người Mông khá nổi tiếng và được nhiều người biết đến. Trong mỗi bản người Mông cũng có rất nhiều nghệ nhân giỏi vẫn đang thực hành nghề. Sản phẩm được tạo ra từ nghề rèn của người Mông rất bền, cứng mà không giòn, dẻo dai mà sắc lẹm. Để làm ra được một sản phẩm tốt, những nghệ nhân dân tộc Mông phải thực hiện qua nhiều bước: Chuẩn bị và lấy nguyên liệu; tiếp đến là bước cắt sắt, thép sau đó đến bước rèn công cụ, tôi, mài, tra cán và làm vỏ đựng đối với công cụ dao. Bên cạnh đó, người thợ rèn người Mông đã áp dụng khoa học kĩ thuật vào một số công đoạn để tiết kiệm công sức như: Động cơ điện thổi gió, một số công đoạn mài, giũa. Các sản phẩm nông cụ được làm ra bằng phương pháp thủ công truyền thống của người Mông đã nổi tiếng khắp cả nước bởi độ bền, chắc và sắc bén. Bất cứ ai đến với Điện Biên – Tây Bắc đều mong mỏi mua được một sản phẩm nông cụ, đặc biệt là dao rèn của người Mông.
Lò rèn của nghệ nhân Cứ Văn Lộng, bản Lọng Háy, xã Mường Phăng, TP. Điện Biên Phủ vẫn “đỏ lửa” hàng ngày
Xã Mường Phăng, TP. Điện Biên Phủ hiện nay có 3 bản là người Mông sinh sống. Nhiều gia đình người Mông ở đây vẫn duy trì nghề rèn truyền thống, vừa để sử dụng vừa cung cấp ra thị trường, với những sản phẩm phong phú, đa dạng như: Dao, liềm, thuổng… Các sản phẩm này được thực hiện thủ công, từ khâu cắt sắt thép, tạo hình, quai búa, làm tay cầm… Đặc biệt, sản phẩm dao rèn đã thành danh trong tâm trí người tiêu dùng từ nhiều năm nay. Để gìn giữ nghề rèn truyền thống của người Mông, năm 2023, Phòng Văn hóa và Thông tin TP. Điện Biên Phủ phối hợp với UBND xã Mường Phăng tổ chức lớp tập huấn truyền dạy nghề rèn thủ công truyền thống dân tộc Mông tại bản Lọng Háy. Ông Lò Văn Hợp, Chủ tịch UBND xã Mường Phăng cho biết: “Xã đã phối hợp với các cấp, ngành tổ chức lớp học rèn cho 15 học viên, do các nghệ nhân nghề rèn xã Mường Phăng trong đó có ông Cứ Văn Lộng truyền dạy các công đoạn để làm dao, liềm, thuổng… từ việc cắt sắt tạo hình, nung, tôi, mài… Kết thúc lớp tập huấn 100% học viên đã hoàn thành và đạt yêu cầu kế hoạch lớp học đề ra”.
Nghệ nhân Cứ Văn Lộng truyền nghề rèn cho con trai Cứ A Nếnh
Anh Cứ A Nếnh, Bí thư Chi bộ bản Lọng Háy và cũng là con trai – học trò của nghệ nhân Cứ Văn Lộng. Được cha truyền nghề từ mấy năm nay, anh Nếnh đã quen dần với tiếng búa, tiếng đe, quen dần với bễ lò rèn đỏ lửa. Những con dao do anh rèn cũng bắt kịp dần với người cha, người thầy của mình. Tuy nhiên, sản phẩm gia đình anh làm ra tiêu thụ rất chậm, hầu như chỉ bán cho những người dân trong khu vực xã Mường Phăng chứ chưa bán được cho khách du lịch dù nằm không xa khu di tích Sở Chỉ huy Chiến dịch Điện Biên Phủ. Anh Cứ A Nếnh tâm sự: “Bố mình luôn dặn là phải gìn giữ nghề rèn truyền thống cha ông để lại, không được để mất đi. Nhưng bây giờ sản phẩm làm ra bán cũng chậm, ít người đặt mua. Mà bố mình cũng lớn tuổi rồi, tiếng phổ thông lại không thạo nên cũng khó mang hàng xuống chợ hoặc lên di tích để bán. Mình thì còn làm nhiều việc khác nên cũng không thể giúp ông việc này được. Có lẽ trong thời gian tới mình cũng phải đi tìm đầu ra cho sản phẩm rèn của gia đình. Có đầu ra ổn định thì bếp rèn mới đỏ lửa quanh năm được…”.
Sản phẩm dao rèn truyền thống của người Mông bền, cứng mà không giòn, dẻo dai mà sắc lẹm.
Do tập quán cộng với sự cầu kỳ, cẩn trọng trong nghề rèn, thêm vào đó là giá thành của mỗi sản phẩm rèn của người Mông lại cao so với các sản phẩm cùng loại nên sản phẩm nông cụ của người Mông chưa thể tìm được chỗ đứng trên thị trường. Chính điều này đã khiến nghề rèn truyền thống của người Mông đang có nguy cơ bị mai một, có nhiều thợ rèn giỏi đã chuyển sang sử dụng công nghệ đúc, rèn theo phương pháp hiện đại. Mặt khác những bí quyết của nghề rèn, người Mông chỉ truyền lại cho con cháu, không truyền cho người ngoài, nên khi các nghệ nhân không còn, người kế nghiệp không mặn mà với cái nghề cực nhọc này thì việc mai một là điều dễ hiểu.
Xác định rõ đây là di sản cần bảo tồn khẩn cấp nhằm tránh mai một thất truyền trong sự vận động của cuộc sống đương đại, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã nghiên cứu lập hồ sơ đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được tỉnh đặc biệt quan tâm. Và đến tháng 6/2023, nghề rèn của người Mông tỉnh Điện Biên được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia theo Quyết định số 1406/QĐ-BVHTTDL. Cùng với đó, UBND tỉnh cũng đã ban hành hàng loạt các Đề án Bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên gắn với phát triển kinh tế – xã hội giai đoạn 2021 – 2025, định hướng đến năm 2030; Kế hoạch về bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO ghi danh và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, giai đoạn 2022 – 2025; Kế hoạch và chỉ đạo triển khai thực hiện Dự án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia Phát triển kinh tế vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2025. Thông qua mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp của các Đề án, Kế hoạch nhằm bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống, tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc trên địa bàn tỉnh. Bên cạnh đó, định kỳ 2 năm/lần, tỉnh tổ chức ngày hội văn hóa các dân tộc với nhiều nội dung, trong đó có trình diễn trải nghiệm nghề thủ công truyền thống. Hiện nay, nội dung hoạt động của Ngày hội được tổ chức lồng ghép trong chuỗi các hoạt động của Lễ hội Hoa Ban, thu hút các địa phương tham gia và giới thiệu về di sản văn hóa đặc sắc của địa phương mình. Ngoài ra, tỉnh tiếp tục triển khai công tác xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể đúng quy định, nhất là nghề rèn truyền thống. Trong đó, cần chủ động tham mưu và thực hiện lập danh sách, họp cộng đồng, hoàn tất hồ sơ, động viên, khuyến khích các nghệ nhận nâng cao vai trò trách nhiệm trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản nghề rèn trong cộng đồng dân cư nơi họ sinh sống. Tỉnh cũng đang phát huy vai trò nòng cốt của những người am hiểu và thực hành tốt các công đoạn của nghề rèn, động viên, khích lệ họ tiếp tục trao truyền những kỹ năng đó cho thế hệ trẻ…
Bằng nhiều giải pháp hữu hiệu, hiện nay nghề rèn của người Mông vẫn được cộng đồng duy trì sản xuất và dần phát triển trở lại. Tuy nhiên, để có thể phát huy được giá trị nghề truyền thống này, thiết nghĩ các cấp, ngành, địa phương cần hỗ trợ để tìm thêm đầu ra, nâng cao giá trị cho các sản phẩm nghề rèn truyền thống của người Mông. Điều đó sẽ tạo nên động lực, khuyến khích các gia đình, dòng họ tăng cường truyền dạy cho lớp trẻ nhằm duy trì tốt hơn sự kế thừa giữa các thế hệ, qua đó, di sản văn hóa sẽ được giữ gìn và phát huy tốt hơn.
