Nau M'pring và Ót N'drông: Dấu ấn văn hóa M'nông trên bản đồ di sản Việt Nam

Sau cột mốc sáp nhập quan trọng, văn hóa M'nông Đắk Nông trở thành một phần không thể thiếu của Lâm Đồng mở rộng, làm giàu thêm bản sắc Tây Nguyên. Từ dân ca Nau M'pring, sử thi Ót N'drông, đến tri thức voi nhà, di sản M'nông đang được bảo tồn và phát huy mạnh mẽ, tạo nên sức hút độc đáo gắn liền với Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO.

Việc sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh, đưa Đắk Nông trở thành một phần của Lâm Đồng (theo nghị quyết có hiệu lực sau tháng 7/2025), đã tạo nên một vùng đất Tây Nguyên rộng lớn, giàu tiềm năng phát triển và đa dạng văn hóa. Trong đó, di sản văn hóa phi vật thể của người M'nông, đặc biệt là dân ca Nau M'pring và sử thi Ót N'drông, nổi lên như những tài sản vô giá cần được bảo tồn và phát huy.

Nền tảng văn hóa của “Xứ sở những âm điệu”

Dân ca Nau M'pring, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2020, là một hình thức diễn xướng dân gian độc đáo của người M'nông. Loại hình này không có nhạc đệm, được sáng tác từ nền nông nghiệp nương rẫy và lưu truyền qua nhiều thế hệ bằng hình thức truyền miệng. Nau M'pring gồm hai thành phần cơ bản là lời ca và âm nhạc. Lời ca hình thành trên cơ sở lời nói vần (Nao m’pring), vừa mang tính khẩu ngữ hàng ngày nhưng ngắn gọn, súc tích, vừa giàu chất trữ tình với hình ảnh, nhịp điệu và vần điệu. Xét về thang âm, dân ca M’nông phong phú từ 3 bậc đến 7 bậc âm, nhưng chủ yếu sử dụng thang 5 âm.

Các thể loại của Nau M’pring phản ánh toàn diện đời sống, được phân loại theo hình thức diễn xướng và hình thức nghi thức. Về hình thức diễn xướng, Nau M'pring có thể là Hát đơn (Độc diễn), là hình thức phổ biến nhất, thường do một người hát để thể hiện tâm tư, tình cảm cá nhân. Tiêu biểu cho hình thức này là Hát ru con (Mprơ n’him kon). Giai điệu trầm, đều đặn của lời ru chứa đựng ước mơ của các bà, các mẹ về tương lai khỏe mạnh của con cháu, như đoạn trong bài “Đi rừng” mô tả: “Em ta ơi, mau cao lớn nhé/Em ta ơi, cầm rổ xúc cá/Em ta ơi, cầm nỏ bắn sóc”. Ngược lại với hát đơn, hình thức Hát đối đáp thường chia làm hai nhóm hát thi với nhau, phổ biến nhất là Hát giao duyên (Tăp tà Weu). Đây là nơi nam nữ làm quen, tỏ tình, nói lời ước hẹn thông qua những câu hát ví von, tình tứ, nội dung thường lấy cảm hứng từ cảnh quan thiên nhiên và tình yêu đôi lứa.

Ngoài ra, Hát kể sử thi (Ót N'drông) là hình thức tự sự, diễn ra trong những đêm quây quần bên bếp lửa hoặc trong lễ hội. Đây là những bản anh hùng ca hoành tráng, kết hợp giữa nói, ngâm vịnh và các động tác múa phụ họa, kể lại huyền thoại về các thần linh và anh hùng của dân tộc.

Bên cạnh các hình thức diễn xướng đời thường, dân ca M’nông còn tồn tại trong các hình thức nghi thức gắn liền với tâm linh. Dân ca tín ngưỡng (Khấn thần Bưh Rrah) thường được hát trong các buổi lễ, hội để cầu xin các thần linh phù hộ cho cộng đồng vượt qua khó khăn, mùa màng bội thu. Dân ca đợi chờ (M’prơ) lại phổ biến trong thanh niên nam nữ khi xa cách người yêu, cất lên những lời ca chứa đựng nỗi nhớ thương, thường được hát ở chòi canh trên rẫy. Tất cả những hình thức này cho thấy dân ca M'nông là lời ăn tiếng nói thường ngày được nghệ thuật hóa, mang sắc thái dân tộc, địa phương, tô đậm bản sắc.

Di sản M'nông gắn với cuộc sống cộng đồng và tri thức dân gian

Mặt khác, văn hóa M'nông là một hệ thống tri thức phức tạp, không chỉ có tiếng hát mà còn bao gồm những phong tục, tập quán, luật tục và tri thức dân gian. Dân ca M’nông đóng vai trò là phương tiện bảo vệ và trao truyền tri thức về tự nhiên, xã hội và con người. Lời hát giải thích về các hiện tượng tự nhiên như nắng, mưa, gió, bão, sấm sét, đêm ngày; đồng thời hướng dẫn cách ứng xử với tự nhiên trong lao động sản xuất, săn bắt, hái lượm; và quy định ứng xử giữa con người với nhau. Tất cả những đặc điểm này được bắt nguồn từ nền nông nghiệp nương rẫy và một xã hội tiền giai cấp. Dân ca là hình thức giao tiếp giữa con người với thế giới siêu nhiên và là nơi ca ngợi những người anh dũng bảo vệ buôn làng, thiên nhiên tươi đẹp.

• Lâm Đồng triển khai đồng bộ công tác văn hóa cơ sở, gia đình và thư viện

Ngoài dân ca, di sản M'nông còn có Sử thi Ót N’drông (Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia) là pho sử thi hoành tráng, phản ánh chiều sâu tư tưởng về sự hình thành vũ trụ, con người và xã hội. Sử thi là bức tranh hùng vĩ, chứa đựng những huyền thoại liên quan đến thần linh, biểu hiện ước mơ và khát vọng của con người trước thiên nhiên huyền bí. Việc hát kể sử thi sử dụng ngôn ngữ giàu chất thơ ca, kết hợp tài tình các thủ pháp nghệ thuật như so sánh, tương phản, mô phỏng, ngoa dụ, thường được dùng để khắc họa tính cách nhân vật và sự kiện.

Nghệ thuật M'nông còn nổi bật qua Nghề dệt thủ công truyền thống (Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia) và nghệ thuật điêu khắc gắn với voi. Tri thức dân gian liên quan đến voi nhà là một phần không thể tách rời, nơi voi được xem là thành viên của cộng đồng và là tài sản lớn nhất. Người M'nông có kho tàng đồ sộ về nghi lễ cúng voi (cúng voi nhập buôn, cúng sức khỏe cho voi, cúng khi voi sinh nở...) thể hiện sự tôn kính đối với loài vật mang lại may mắn.

Hình tượng ngà voi còn là biểu tượng nghệ thuật mạnh mẽ, thường được điêu khắc tại nhà mồ với mô típ cặp ngà voi gắn trên nồi đồng, thể hiện sự hùng mạnh và no ấm. Những mẫu thức trang trí này mang dấu ấn riêng biệt, phản ánh tâm hồn và tình cảm của bộ phận cư dân gắn bó với nghề săn bắt và thuần dưỡng voi rừng nổi tiếng một thời, đồng thời khẳng định văn hóa M'nông là nguồn tài nguyên nhân văn đặc sắc của Tây Nguyên.

Phát huy giá trị di sản gắn với du lịch

Với việc sáp nhập, khu vực Lâm Đồng mở rộng sở hữu thêm các di sản quý giá này. Công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa M'nông được đặt trong bối cảnh mới, gắn liền với Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông – thương hiệu du lịch quốc tế của khu vực. Hiện nay, toàn vùng Lâm Đồng mở rộng còn một nguồn nhân lực quý giá, bao gồm khoảng 301 nghệ nhân biết và hát những làn điệu dân ca, 12 nghệ nhân nhớ và hát kể được sử thi Ót N’drông, cùng 698 nghệ nhân biết dệt thổ cẩm truyền thống (theo số liệu cuối năm 2024).

Để giữ gìn Nau M'pring và các di sản khác, chính quyền đã và đang triển khai các hoạt động bảo tồn chuyên sâu. Cụ thể, tỉnh đã tổ chức thường xuyên các lớp tập huấn về bảo tồn dân ca M’nông, truyền dạy kỹ năng dệt thổ cẩm và đan lát truyền thống cho thế hệ trẻ, đồng thời sưu tầm, thu âm được hơn 80 bài hát dân ca M’nông với chất lượng cao để lưu giữ vĩnh viễn. Cùng với đó, việc tổ chức phục dựng hàng chục lễ hội truyền thống như Lễ hội cầu mưa, Lễ hội cúng bến nước, Lễ hội Tâm R’nglăp bon... đã tạo ra không gian diễn xướng sống động, giúp cộng đồng thực hành di sản.

Đáng chú ý, Lâm Đồng mở rộng định hướng phát triển du lịch trên nền tảng di sản, lấy chủ đề “Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông - Xứ sở của những âm điệu” làm thương hiệu cốt lõi. Di sản M’nông được lồng ghép vào các tuyến du lịch trải nghiệm, nơi du khách có thể tham quan các địa điểm khảo cổ học và khám phá văn hóa M’nông. Việc thành lập 42 câu lạc bộ hoạt động văn hóa, văn nghệ dân gian tại các điểm di sản đã tạo cơ hội để du khách trải nghiệm trực tiếp diễn xướng Nau M’pring và cồng chiêng. Chính việc khai thác hiệu quả giá trị di sản M'nông đã và đang góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân, đồng thời đưa thương hiệu văn hóa của Lâm Đồng mở rộng sánh ngang với các giá trị di sản chung của nhân loại.

Dân ca Nau M'pring và các di sản văn hóa phi vật thể của người M'nông chính là "chìa khóa vàng" để Lâm Đồng mới khai thác tiềm năng du lịch, khẳng định vị thế là một trong những trung tâm văn hóa và du lịch hàng đầu của Tây Nguyên và Việt Nam./.

Nguồn: https://bvhttdl.gov.vn/nau-mpring-va-ot-ndrong-dau-an-van-hoa-mnong-tren-ban-do-di-san-viet-nam-20251209125939722.htm