Vai trò của cha mẹ trong giáo dục lòng biết ơn

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, phương pháp giáo dục con ngày càng đa dạng, giao thoa từ tự do, tôn trọng cá tính ở phương Tây với sự gắn kết cộng đồng, trọng tình cảm gia đình ở phương Đông. Giữa những xu hướng ấy, lòng biết ơn - một trong những giá trị cốt lõi của nhân cách, vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc hình thành nhân cách toàn diện. Cha mẹ không chỉ là người đồng hành mà còn là “người gieo hạt” đầu tiên trong quá trình nuôi dưỡng lòng biết ơn của trẻ.

Cha mẹ không chỉ là người đồng hành mà còn là “người gieo hạt” đầu tiên trong quá trình nuôi dưỡng lòng biết ơn của trẻ (Ảnh minh họa AI)

Lòng biết ơn không tự nhiên mà có

Từ góc nhìn tâm lý học phát triển, lòng biết ơn không tự nhiên mà có, mà là kỹ năng và thái độ cần được khơi gợi và duy trì thông qua sự tương tác xã hội hằng ngày. Giáo dục tự do - chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ “Triết lý giáo dục nhân văn - tự do” của triết gia Rousseau và nhà giáo dục học Montessori - nhấn mạnh việc để trẻ trải nghiệm, tự quan sát và tự cảm nhận.

Ở Việt Nam, lòng biết ơn lại được bồi đắp qua nhiều thế hệ bằng những giá trị truyền thống sâu sắc như “uống nước nhớ nguồn,” “ăn quả nhớ kẻ trồng cây,” trở thành kim chỉ nam trong ứng xử hằng ngày. Khi kết hợp hai hướng tiếp cận này, trẻ vừa được nuôi dưỡng tinh thần tự do nhận thức, vừa giữ được cội rễ văn hóa dân tộc.

Các nghiên cứu quốc tế cũng đã chỉ ra rằng lòng biết ơn không phải cảm xúc ngẫu nhiên ở trẻ mà được hình thành qua những hành vi xã hội hóa có hệ thống từ cha mẹ. Việc cha mẹ làm gương, trò chuyện và tạo điều kiện cho con trải nghiệm đã được chứng minh mang lại tác động mạnh mẽ, không chỉ tức thời mà còn lâu dài. Đặc biệt, một môi trường gia đình tích cực cùng với sự hỗ trợ phù hợp của cha mẹ chính là nền tảng vững chắc giúp gieo trồng và nuôi dưỡng lòng biết ơn ở trẻ.

Vì vậy, lòng biết ơn không phải tự nhiên có mà được hình thành qua thực hành có hệ thống. Lòng biết ơn là một phẩm chất xã hội - cảm xúc, không xuất phát tự nhiên mà được hình thành qua sự giáo dục và tương tác có chủ đích. Trong các nghiên cứu phát triển trẻ em, lòng biết ơn gồm bốn thành tố: nhận thức (notice), tư duy (think), cảm xúc (feel) và hành động (do), qua đó trẻ không chỉ “cảm ơn” mà hiểu lý do, nguồn gốc và thực hành một cách chân thành.

Bằng chứng thực nghiệm toàn cầu

Dữ liệu thực nghiệm gần đây khẳng định vai trò then chốt của cha mẹ trong việc nuôi dưỡng lòng biết ơn ở trẻ.

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nhật ký (daily diary) (Hussong và cộng sự, 2018): vào những ngày mà cha mẹ thực hiện nhiều hành vi thể hiện xu hướng lòng biết ơn (nói lời cảm ơn, trò chuyện về ý nghĩa được giúp đỡ, tạo cơ hội cho con thực hành tri ân…) thì trẻ bộc lộ lòng biết ơn nhiều hơn ngay trong ngày đó. Tuy nhiên, hiệu ứng này không kéo dài nếu không được duy trì liên tục.

Gia đình có lối sống tích cực làm tăng lòng biết ơn và giảm trầm cảm ở cha mẹ và trẻ (Trung Quốc) (Yeung, 2025): Nghiên cứu thực hiện trên 310 cặp cha mẹ và con tại Trung Quốc sử dụng mô hình phân tích liên tác, kết luận: môi trường gia đình tích cực (positive family functioning) thúc đẩy lòng biết ơn và giảm trầm cảm cả cha mẹ và trẻ. Lòng biết ơn và trầm cảm có tương tác hai chiều, tác động lẫn nhau giữa cha mẹ và các con.

Khuyến khích cha mẹ học cách thể hiện lòng biết ơn hiệu quả, từ đó cải thiện lòng biết ơn ở trẻ (Hussong và cộng sự, 2020): Một thử nghiệm với chương trình trực tuyến giúp cha mẹ cải thiện kỹ năng giao tiếp về lòng biết ơn đã cho thấy: cha mẹ sau khi tham gia chương trình có ghi nhận sự cải thiện về các hành vi thể hiện lòng biết ơn sẽ dẫn đến các bé trong gia đình cũng thể hiện lòng biết ơn nhiều hơn.

Các bằng chứng thực nghiệm từ Mỹ và Trung Quốc khẳng định: lòng biết ơn không phải là cảm xúc đến tự nhiên ở trẻ mà là năng lực được hình thành qua hành vi xã hội hóa có hệ thống của cha mẹ. Những hành vi như làm gương, trò chuyện và tạo điều kiện trải nghiệm được chứng minh có tác động tức thời và dài hạn đến việc hình thành lòng biết ơn ở trẻ.

Đặc biệt, môi trường gia đình tích cực và các công cụ hỗ trợ cha mẹ đóng vai trò then chốt trong quá trình này. Nhìn tổng thể, bằng chứng cho thấy việc nuôi dưỡng lòng biết ơn không phải là một hoạt động ngẫu hứng mà là một quá trình sư phạm có chủ đích: cha mẹ duy trì các hành vi mô hình hóa - đối thoại - tạo trải nghiệm trong đời sống hằng ngày, đồng thời xây dựng môi trường gia đình tích cực để “neo” giá trị biết ơn trở thành nếp sống bền vững của trẻ.

Vậy vai trò của cha mẹ trong trường hợp này là gì?

Cha mẹ là “người thầy đầu tiên”, có ảnh hưởng sâu, rộng đến việc hình thành phong cách sống của trẻ. Ba khía cạnh nổi bật bao gồm: Nêu gương tốt: Trẻ học lòng biết ơn không chỉ qua lời dạy, mà qua những hành vi, cử chỉ cha mẹ thể hiện hằng ngày: lời cảm ơn chân thành, thái độ trân trọng với người giúp đỡ, hay sự tri ân với ông bà, thầy cô.

Tạo không gian trải nghiệm: Cha mẹ có thể khuyến khích con tham gia các hoạt động cộng đồng, thăm viếng ông bà, tham gia thiện nguyện… để trẻ cảm nhận niềm vui khi biết ơn và được biết ơn. Đối thoại và suy ngẫm: Sau mỗi trải nghiệm, cha mẹ cần dành thời gian trò chuyện, lắng nghe cảm xúc của con, từ đó giúp trẻ đặt tên cho trải nghiệm và khắc sâu giá trị.

Kết hợp tự do và truyền thống trong giáo dục lòng biết ơn

Giáo dục tự do khuyến khích sự lựa chọn cá nhân nhưng nếu thiếu định hướng văn hóa, trẻ có thể chỉ dừng lại ở mức độ “cảm xúc thoáng qua”. Truyền thống Việt Nam với nét đẹp Chân - Thiện - Mỹ giúp bổ sung chiều sâu, đưa lòng biết ơn trở thành một phần căn tính.

Chân: cha mẹ giúp trẻ nhận ra sự thật về mối liên hệ giữa cá nhân và cộng đồng - rằng thành công của mỗi người luôn gắn liền với sự nâng đỡ của nhiều bàn tay. Thiện: lòng biết ơn khơi dậy sự tử tế, nhân ái, từ đó lan tỏa hành động tốt đẹp trong đời sống. Mỹ: sự bày tỏ biết ơn không chỉ là hành vi đạo đức mà còn là nét đẹp văn hóa, làm phong phú đời sống tinh thần
của trẻ.

Trong hành trình trưởng thành của trẻ, cha mẹ là nhân tố then chốt gieo mầm và nuôi dưỡng lòng biết ơn. Sự kết hợp giữa phương pháp giáo dục tự do - tôn trọng cá tính và giá trị truyền thống Việt Nam - coi trọng tình thân, cội nguồn - chính là con đường giúp trẻ phát triển nhân cách toàn diện. Khi lòng biết ơn trở thành “nếp sống”, trẻ không chỉ là những công dân tự do của thế giới hiện đại mà còn là những con người Việt Nam giàu bản sắc, biết trân trọng Chân - Thiện - Mỹ./.

PGS.TS. Đặng Thị Phương Phi

Nguồn: https://baolongan.vn/vai-tro-cua-cha-me-trong-giao-duc-long-biet-on-a206191.html