Vì sao trí tuệ nhân tạo chạm vào nỗi sợ sâu nhất của con người?

(Dân trí) - Trí tuệ nhân tạo đang len vào mọi ngóc ngách đời sống. Nhưng càng thông minh, AI càng khiến con người bối rối về niềm tin và cảm xúc.

Trí tuệ nhân tạo đang giúp con người soạn email, gợi ý phim ảnh, phân tích dữ liệu và hỗ trợ chẩn đoán bệnh...

Tuy nhiên, trong khi AI ngày càng thông minh hơn, thì cảm giác bất an mà nó mang lại cũng lớn dần lên. Một phần do chúng ta chưa hiểu rõ công nghệ mà mình đang sử dụng. Phần còn lại bắt nguồn từ chính bản năng tâm lý của con người.

AI phát triển nhanh hơn khả năng thích nghi tâm lý của con người (Ảnh minh họa).

Khi AI trở thành “hộp đen” và người dùng mất quyền kiểm soát

Con người có xu hướng tin tưởng vào những gì họ hiểu và kiểm soát được. Khi nhấn nút, thang máy chạy. Khi bật công tắc, đèn sáng. Những phản ứng rõ ràng tạo ra cảm giác an toàn. 

Ngược lại, nhiều hệ thống AI hoạt động như một chiếc hộp kín. Bạn nhập vào dữ liệu, nhưng cách mà nó đưa ra kết quả lại bị che giấu. Điều đó khiến người dùng không thể hiểu, cũng không thể truy vấn.

Cảm giác mù mờ đó gây nên sự lo ngại. Người dùng không chỉ cần một công cụ hiệu quả, mà còn cần biết vì sao nó hoạt động như vậy. 

Nếu AI không cung cấp được lời giải thích, người ta bắt đầu đặt nghi vấn. Điều này dẫn đến khái niệm được gọi là “ác cảm với thuật toán”, được các nhà nghiên cứu hành vi mô tả là hiện tượng con người thường lựa chọn quyết định của người khác, dù sai, thay vì tin vào phán đoán của máy móc.

Không ít người tỏ ra e dè khi AI trở nên quá chính xác. Một công cụ đề xuất nội dung có thể khiến người dùng khó chịu nếu nó quá “đọc vị” họ. Cảm giác bị theo dõi hay thao túng bắt đầu xuất hiện, dù bản thân hệ thống không có cảm xúc hay mục đích.

Phản ứng này bắt nguồn từ một hành vi mang tính bản năng: nhân hóa. Dù biết AI không phải con người, chúng ta vẫn phản ứng với nó như đang giao tiếp với một cá nhân. Khi AI cư xử quá lịch sự hoặc quá lạnh lùng, người dùng cảm thấy kỳ lạ, thiếu tin cậy.

Con người dễ tha thứ cho con người, nhưng không dễ với máy móc

Một nghịch lý thú vị là khi con người mắc sai lầm, chúng ta có thể đồng cảm và chấp nhận. Nhưng nếu lỗi đến từ AI, đặc biệt là khi nó được quảng cáo là khách quan và dựa trên dữ liệu, người dùng thường cảm thấy bị phản bội.

Điều này liên quan đến hiện tượng vi phạm kỳ vọng. Chúng ta kỳ vọng máy móc sẽ logic, chính xác và không sai sót. Khi niềm tin đó bị phá vỡ, phản ứng tâm lý thường dữ dội hơn. Một lỗi nhỏ trong thuật toán cũng có thể bị xem là nghiêm trọng nếu người dùng cảm thấy mất kiểm soát hoặc không được giải thích.

Về mặt bản năng, chúng ta cần hiểu nguyên nhân của một sai sót. Với con người, ta có thể hỏi tại sao. Với AI, câu trả lời thường không tồn tại hoặc quá mơ hồ.

Khi giáo viên, nhà văn, luật sư hay nhà thiết kế thấy AI có thể làm một phần công việc của mình, họ không chỉ sợ mất việc mà còn lo lắng cho giá trị của kỹ năng và bản sắc cá nhân. 

Đây là phản ứng tự nhiên, được gọi là đe dọa danh tính. Cảm giác đó có thể dẫn đến từ chối, phản kháng hoặc phòng vệ tâm lý. Trong những trường hợp này, sự ngờ vực không còn là một phản ứng cảm tính mà là một cơ chế tự bảo vệ.

Niềm tin không chỉ đến từ sự logic

Con người tin tưởng nhờ vào cảm xúc, cử chỉ, ánh mắt và sự đồng cảm. AI có thể trả lời lưu loát, thậm chí hài hước nhưng nó không biết cách tạo ra sự kết nối thực sự.

Hiện tượng “thung lũng kỳ lạ” được giới chuyên gia mô tả như cảm giác khó chịu khi đối diện với những thứ gần giống con người, nhưng lại thiếu một điều gì đó khiến chúng không thật. 

Khi máy móc quá giống con người, cảm giác bất an lại càng rõ rệt (Ảnh: Getty).

Với AI, điều đó nằm ở sự vắng mặt của cảm xúc. Điều này khiến nhiều người cảm thấy mất phương hướng khi không biết nên tin hay nên nghi ngờ.

Trong một thế giới tràn ngập thông tin giả, video giả và những quyết định được đưa ra bởi thuật toán, cảm giác bị bỏ rơi về mặt cảm xúc khiến con người dè chừng hơn với công nghệ. Không phải vì AI làm gì sai mà vì chúng ta không biết cảm nhận thế nào về nó.

Không chỉ vậy, sự ngờ vực đôi khi không chỉ là cảm tính. Những thuật toán đã từng tạo ra thiên vị trong tuyển dụng, phán đoán tội phạm, xét duyệt tín dụng. Với những người từng bị tổn thương vì hệ thống dữ liệu không minh bạch, việc cảnh giác là hoàn toàn hợp lý.

Tâm lý học gọi đây là sự ngờ vực được hình thành từ trải nghiệm. Khi một hệ thống liên tục gây thất vọng, việc mất lòng tin là điều dễ hiểu. Người ta sẽ không tin chỉ vì được bảo phải tin. Niềm tin cần được xây dựng, không thể áp đặt.

Nếu muốn AI được chấp nhận rộng rãi, các nhà phát triển cần tạo ra hệ thống có thể được hiểu, được thẩm vấn và chịu trách nhiệm. Người dùng cần được tham gia vào quá trình ra quyết định, thay vì chỉ đứng bên ngoài quan sát. Niềm tin chỉ thực sự bền vững khi người ta cảm thấy mình được tôn trọng và có quyền chủ động.

Nguồn: https://dantri.com.vn/cong-nghe/vi-sao-tri-tue-nhan-tao-cham-vao-noi-so-sau-nhat-cua-con-nguoi-20251110120843170.htm