Bản sắc văn hóa Bạc Liêu​ trong văn xuôi Phan Trung Nghĩa

Từ lâu, Bạc Liêu được biết đến là mảnh đất của văn nhân, tài tử. Nằm trong vùng văn hóa sông nước Tây Nam Bộ, với cảnh sắc thiên nhiên đặc trưng của đồng bằng cận biển Đông, lại là quê hương của đờn ca tài tử – một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo. Bao thế hệ văn nghệ sĩ Bạc Liêu trưởng thành trên nền tảng văn hóa của quê hương xứ sở, như những “con tằm” tận tụy “rút ruột nhả tơ”, ngợi ca vẻ đẹp của vùng đất và con người Bạc Liêu, bảo tồn các giá trị văn hóa trong bước tiến của thời đại, trong đó phải kể đến nhà văn, nhà báo Phan Trung Nghĩa!

Phan Trung Nghĩa là một trong những gương mặt xuất sắc của văn học Bạc Liêu sau giải phóng. Tính đến nay, Phan Trung Nghĩa đã có riêng cho mình một “gia tài văn chương” đồ sộ, mà nổi bật nhất là thành tựu bút ký – sở trường của nhà văn. Phan Trung Nghĩa sinh ra tại ấp Bờ Xáng (xã Vĩnh Trạch, TP. Bạc Liêu), ông là Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, đồng thời cũng là Hội viên Hội Nhà báo Việt Nam. Nhiều năm công tác ở Báo Bạc Liêu, đi nhiều nơi, cọ xát với thực tế đầy biến động của cuộc sống, tiếp xúc với nhiều hoàn cảnh, đã cho Phan Trung Nghĩa những chất liệu quý giá. Trang viết của ông, vì thế, mang hơi thở của cuộc sống, giàu tính thời sự và có chiều sâu. Một số tác phẩm đã xuất bản của Phan Trung Nghĩa, có thể kể đến: “Công tử Bạc Liêu – Sự thật và Giai thoại” (Sở VH-TT&DL Bạc Liêu xuất bản), “Bạc Liêu trong mắt tôi” (Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ và Sở VH-TT&DL Bạc Liêu xuất bản), “Khách thương hồ” (Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ), “Chân quê rơm rạ” (Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ)… Đọc văn xuôi Phan Trung Nghĩa, độc giả liên tiếp bước đi trên những vỉa tầng văn hóa mà nhà văn nỗ lực kiến tạo. Bằng tình yêu và nỗi niềm thiết tha với quê hương xứ sở, Phan Trung Nghĩa làm sống dậy trong trang văn những giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt là văn hóa làng quê, góp phần quảng bá hình ảnh và định dạng bản sắc văn hóa Bạc Liêu.

Nhà văn Phan Trung Nghĩa tặng tập bút ký “Một trang đời mở ra” cho nhà văn Hoài Hương. Ảnh: C.T

Dấu ấn văn hóa vùng đồng bằng sông nước là nét nổi bật trong văn xuôi Phan Trung Nghĩa, đặc biệt là bút ký. Bút ký Phan Trung Nghĩa lại đậm đà phong vị văn hóa miền Tây Nam Bộ, là kết quả của sự cần mẫn góp nhặt các giá trị văn hóa Bạc Liêu. Với tình yêu văn hóa sâu sắc, sự am hiểu về đất và người Bạc Liêu, cùng một tâm thức văn hóa Việt, Phan Trung Nghĩa đã phát hiện, tiếp cận và thể nghiệm văn hóa xứ sở trong từng trang viết. Có thể nói, ngòi bút của Phan Trung Nghĩa đã đánh thức những giá trị văn hóa làng quê Nam Bộ, trong đó có văn hóa Bạc Liêu được hình thành từ những ngày tiền nhân đặt bước chân đầu tiên đến miền đất phương Nam khai hoang mở cõi.  Những tác phẩm đăng tải rải rác trên các tờ báo, tạp chí của Phan Trung Nghĩa mang đến cho độc giả một cái nhìn “rất khác” về Bạc Liêu: nhìn từ những trầm tích văn hóa, từ cội nguồn, lịch sử chứ không chỉ qua diện mạo hào nhoáng hôm nay.

Bạc Liêu nằm trên bán đảo Cà Mau, thuộc vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) vốn nổi tiếng với hệ thống sông ngòi chằng chịt. Và sông ngòi cũng là biểu tượng trong văn xuôi Phan Trung Nghĩa. Bạc Liêu qua những thăng trầm của lịch sử và thiên biến của thời cuộc đã được Phan Trung Nghĩa thu hết trong tập bút ký 218 trang “Bạc Liêu trong mắt tôi”. Hình ảnh con sông Bạc Liêu hiện lên qua những trang viết phi hư cấu nhưng lại vô cùng sống động, đầy sức gợi của nhà văn: “Sông Bạc Liêu là sông mà thuở xưa cư dân triền sông hay gọi là sông Cái hay sông mẹ. Trải qua nhiều dâu bể cuộc đời, dòng sông này vẫn cần mẫn tưới tiêu, làm mát đồng xanh cho cây lành trái ngọt, vẫn cần mẫn đưa cá tôm về nuôi nấng đời nông dân nghèo từ thế hệ này đến thế hệ khác. Và nó nuôi dưỡng tâm hồn họ bằng khúc tình tự quê hương qua những buổi trưa hè oi ả tắm sông, ăn trái bần trong những tháng năm thơ ấu”.

Bên cạnh dòng sông – biểu tượng nghệ thuật trong văn xuôi Phan Trung Nghĩa, hình ảnh những nếp nhà, rặng dừa nước, cảnh tát đìa, cảnh đám cưới làng quê, mùa len trâu, mùa soi ếch… hay không khí ngày Tết cổ truyền xa xưa được nhà văn góp nhặt và tái hiện trong từng trang viết. Không dừng lại ở việc miêu tả, tái hiện, ngòi bút Phan Trung Nghĩa còn làm sống lại nhịp điệu sinh hoạt trên đồng ruộng của người dân đồng bằng châu thổ thế kỷ trước. Những lễ lạt, hội hè truyền thống diễn ra ở Bạc Liêu và khắp miền sông nước Tây Nam Bộ cũng được Phan Trung Nghĩa khắc họa sống động trong bút ký, mang đến cho người đọc cái nhìn chân thực và giàu cảm xúc về nét văn hóa đặc trưng của vùng đất này.

Nói đến văn hóa Bạc Liêu, chắc hẳn không thể nào bỏ qua những giai thoại và huyền sử trứ danh của vùng đất nhiều trầm tích này. Là một người thao thiết với văn hóa vùng miền, Phan Trung Nghĩa đã nhìn lại, tìm hiểu, lý giải và phân tích một cách sâu sắc, có hệ thống, có tính khoa học những giai thoại, huyền sử của Bạc Liêu. Trong sự nghiệp của mình, Phan Trung Nghĩa dành hẳn một tuyển tập về ông Trần Trinh Huy nổi tiếng khắp Nam Kỳ những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX: “Công tử Bạc Liêu – Sự thật & Giai thoại”. Việc tiếp cận và gạn lọc thông tin từ những nhân chứng “sống” (những người trong gia tộc họ Trần, người ăn kẻ ở trong nhà dòng họ Trần, các tá điền…) và sách báo, các giai thoại dân gian truyền miệng, đã giúp Phan Trung Nghĩa có cái nhìn đa diện, đa chiều về hiện tượng “Công tử Bạc Liêu”. Từ việc nghiên cứu chân dung, con đường hoạn lộ, những người vợ của Công tử Bạc Liêu, cảnh ăn chơi xa hoa và cảnh ngộ của Công tử Bạc Liêu những năm tháng cuối đời, Phan Trung Nghĩa đi đến kết luận công trình nghiên cứu công phu bằng một câu văn mang tính chủ quan nhưng vô cùng hợp lý: “Nếu ngày nay, có ai hỏi một người nào đó quê Bạc Liêu muốn nổi tiếng như thế không, thì chắc chắn rằng, chẳng có ai hám cái danh hão đó…”.

Với tình yêu, sự am hiểu và những trải nghiệm văn hóa vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là văn hóa của xứ “dưới sông cá chốt, trên bờ Triều Châu” – Bạc Liêu, Phan Trung Nghĩa đã khắc họa chân thực và sinh động bản sắc văn hóa Bạc Liêu trong văn xuôi của ông. Thông qua từng câu chuyện, từng hình tượng, từng không gian nghệ thuật, nhà văn đã phản ánh những giá trị văn hóa đặc trưng, từ phong tục tập quán đến lối sống phóng khoáng, hào hiệp, nghĩa tình của người dân vùng sông nước Tây Nam Bộ. Nhìn lại các tác phẩm của Phan Trung Nghĩa, đặc biệt là bút ký đậm chất văn hóa, ta thấy được văn xuôi Phan Trung Nghĩa không chỉ có giá trị văn chương mà còn có giá trị tư liệu quý báu. Trang văn của ông đã đưa thế hệ hôm nay hiểu hơn về một Bạc Liêu giàu truyền thống, càng thêm yêu mến miền đất này. Phải khẳng định rằng, các tác phẩm của Phan Trung Nghĩa góp phần làm phong phú thêm diện mạo của văn học địa phương, đưa văn hóa Bạc Liêu đến gần hơn với độc giả trong và ngoài khu vực.

Hoàng Đăng Khoa – Phạm Khánh Duy