Chữ Lai Tay bước ra thế giới

Sầm Công Danh (bên phải) tìm kiếm tư liệu trong cộng đồng.

Và ngày 9/9 vừa qua, bộ chữ ấy đã chính thức có tên trong phiên bản cập nhật mới nhất của Unicode (Unicode 17.0), trở thành một phần của ngôn ngữ toàn cầu.

Những con chữ ấy trong bộ chữ vừa được cập nhật trên Unicode được người Thái Dọ gọi là Lai Tay - thứ chữ từng được coi là linh hồn của đồng bào, dùng để ghi lời cúng, chép chuyện xưa, lưu giữ tri thức bản, mường.

Từ bản làng đến thế giới

Tháng 9 vừa qua, Công Danh thay mặt nhóm những người thực hiện nghiên cứu thông báo việc chữ Lai Tay - một trong hai bộ chữ truyền thống của người Thái Dọ sống chủ yếu ở Qùy Châu, Quỳ Hợp, Quế Phong (Nghệ An) chính thức có mặt trong phiên bản cập nhật mới nhất (Unicode 17.0). Thời gian để Unicode phê duyệt, chấp thuận và chính thức mã hóa bộ chữ Lai Tay qua các bản đề xuất mà họ đưa ra mất đến ba năm (2022-2025).

Trong Unicode 17.0, khối mã (block) dành cho bộ chữ Lai Tay được đặt tên là TAI YO. Ban đầu, họ muốn đặt tên cho khối mã này là LAI TAY theo đúng tên gọi truyền thống nhưng quy định của Unicode không cho phép đặt tên khối mã có chứa từ vựng mang nghĩa là “chữ” trong ngôn ngữ đó (trong trường hợp này, “lai” trong tiếng Tay Dọ đang mang nghĩa là “chữ”, “tay” là Thái), do vậy, tên gọi họ thống nhất sử dụng ở đây là “tai yo”. Khối mã TAI YO gồm có 55 ký tự Lai Tay (glyph) được mã hóa trong phạm vi từ 1E6C0-1E6FF (gồm 64 ô mã).

Theo Công Danh, Unicode (hay “mã thống nhất”, “mã đơn nhất”) là bộ mã chuẩn quốc tế được thiết kế để trở thành bộ mã duy nhất cho tất cả các ngôn ngữ khác nhau trên thế giới, kể cả các ngôn ngữ sử dụng ký tự tượng hình phức tạp và số lượng ký tự khổng lồ.

Chàng trai sinh năm 1998 cho biết thêm, với Lai Tay, nếu soạn thảo văn bản trên Word bằng font riêng không theo chuẩn Unicode trên máy tính cá nhân thì sẽ chỉ hiển thị ở một chỗ khác với điều kiện có cài font chữ riêng đó. Còn với chuẩn Unicode, việc soạn thảo trên Facebook, trên điện thoại di động,… mà không cần font là hoàn toàn khả thi. Điều này tương tự với trường hợp của bộ chữ Thái của các nhóm Thái ở miền bắc Việt Nam khi nó cũng đã được Unicode chấp thuận mã hóa chính thức vào năm 2009 (phiên bản Unicode 5.2).

Giữ lửa cho thế hệ sau

Theo Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Bình, Trưởng khoa Ngôn ngữ học, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, việc mã hóa chữ Lai Tay sẽ giúp người bản địa hiểu rõ hơn về chữ viết và văn hóa của dân tộc mình, giúp họ lưu giữ tri thức mà cha ông xưa truyền lại qua các văn bản như thờ cúng, sử thi, dân ca… và đặc biệt mở ra hướng đi mới trong việc giữ gìn ngôn ngữ, chữ viết của các dân tộc thiểu số ít người như Thái Dọ.

Nhìn lại thì đó là một hành trình rất dài, đầy cơ duyên để Danh, Khôi và Frank van de Kasteleen có thể gặp nhau vì sự quan tâm chung về chữ Lai Tay. Những năm 1990, cậu bé người Thái Dọ chỉ quanh quẩn trong bản Đồng Minh. Cho đến một hôm, Danh mới biết tại đây có chữ Lai Tay khi Giáo sư, Tiến sĩ Trần Chí Dõi, nguyên Trưởng khoa Ngôn ngữ học, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội và nhà ngôn ngữ học Michel Ferlus vào bản, nhờ người dân giải thích một văn bản.

Sự tò mò lớn lên dần ở Danh lúc nào không hay, nhất là khi anh có ông cố vốn là một thầy mo và trong nhà từng để mất một văn bản. Không hiểu trong văn bản đó viết gì, anh bùi ngùi tiếc! Từ niềm tiếc nuối này, anh thầm nhủ mình cần tìm hiểu chữ viết của dân tộc mình. Và số phận như sắp đặt cho Danh con đường mà anh cần phải vượt qua, từ giảng đường khoa Ngôn ngữ học, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, nơi anh học thạc sĩ (đang dự định học lên tiến sĩ) đến việc mã hóa chữ Lai Tay.

Trong khi đó, Khôi, sinh năm 1990, sau khi học xong chuyên ngành công nghệ thông tin tại Đại học Bách khoa Hà Nội cũng có niềm say mê với ngôn ngữ cổ. Trước khi gặp Danh, anh có thời gian tìm hiểu chữ viết của người Thái. Anh đọc nhiều tài liệu của Nghệ nhân Ưu tú Sầm Văn Bình, người xã Quỳ Hợp (Nghệ An) và thấy có sự khác biệt giữa ngôn ngữ, chữ viết của người Thái Tây Bắc với người Thái Nghệ An. Rất tình cờ, anh gặp được Danh trên mạng xã hội và hai người hợp tác với ý nghĩ sẽ đưa chữ Lai Tay lên Unicode, trước khi họ gặp nhau ngoài đời năm 2021 tại Làng Văn hóa các dân tộc Việt Nam tại Đồng Mô, Sơn Tây (Hà Nội).

Tuy vậy, hành trình đó kéo dài ba năm. Đối với tư liệu, Danh đã có thời gian dài tìm kiếm và phiên âm, chủ yếu trong cộng đồng và bên ngoài, chẳng hạn như bản thảo mà anh cho tôi xem được chụp từ tài liệu của Viện Viễn Đông bác cổ tại Paris (Pháp). Quá trình này kéo dài do trong cộng đồng có những văn bản không có chữ anh cần, tài liệu hư hỏng hoặc người dân không muốn cho người lạ xem nhưng rồi “kiến tha lâu cũng đầy tổ”.

Sau những chuyến đi ở Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Danh tìm được tư liệu từ truyện thơ, văn bản cúng, dân ca... Thậm chí có những bộ sử thi đồ sộ khoảng 5.000 câu, được chép rải rác. Về cơ bản, anh tìm được đủ chữ, chính xác là 55 chữ như nêu trên.

Đến phần Khôi, anh chụp bản thảo và xử lý ảnh rồi gửi cho Unicode. Sau khi liên hệ với Unicode, họ gặp được van de Kasteleen, một người bạn Hà Lan đã giúp họ thực hiện các thủ tục cần thiết trong quá trình đề xuất và hoàn thiện hồ sơ. Khôi cho biết, để được Unicode công nhận, họ phải viết đề xuất sơ bộ, so sánh chữ Lai Tay khác với chữ Thái và chữ Thái Tây Bắc khác nhau như thế nào từ tháng 7/2022. Qua nhiều lần gửi, sửa, rồi một buổi trình bày trước hội đồng, vậy mà cũng mất ba năm, trước khi họ có được điều mong chờ: Chữ Lai Tay được đưa vào phiên bản Unicode 17.0 ngày 9/9 vừa qua.

Ngoài ra, họ cũng đề xuất bộ gõ chữ nhưng vẫn cần phải chỉnh sửa cho phù hợp. Nhờ vậy mà trong tương lai, dù chữ Lai Tay không còn được sử dụng phổ biến nhưng việc lan tỏa để cộng đồng biết đến nhiều hơn sẽ giúp các nhà ngôn ngữ học, các nhà khoa học, nghiên cứu hiểu rõ thêm về văn hóa truyền thống của người Thái Dọ tại Nghệ An. Và Danh và Khôi dự định sẽ tiếp tục việc mã hóa chữ Lai Pao, chữ viết của người Thái dọc vùng sông Pao gồm các huyện Tương Dương, Con Cuông, Kỳ Sơn trước đây của Nghệ An.

Ngôn ngữ có thể truyền miệng, nhưng văn học không có chữ viết sẽ có dị bản và dần bị lãng quên. Theo Danh, có chữ sẽ tạo tò mò cho người đọc, thúc đẩy họ học chữ để học tiếng. Và anh hy vọng trong tương lai, chữ Lai Tay của dân tộc anh sẽ trở thành chữ viết của cộng đồng, không còn là chữ viết của riêng thầy cúng, thầy mo hay những người có chức sắc như trước đây nữa

MẠNH HÀO

Nguồn: https://nhandan.vn/chu-lai-tay-buoc-ra-the-gioi-post920962.html