Giữ hồn quê qua những món ăn dân dã

Người Thổ sinh sống rải rác ở nhiều xã miền núi Nghệ An như Tam Hợp, Quỳ Hợp, Giai Xuân… Sự gắn bó mật thiết với núi rừng, với nương rẫy đã góp phần hình thành nên những món ăn giản dị nhưng giàu bản sắc, được lưu truyền từ đời này sang đời khác như một sợi chỉ đỏ kết nối văn hóa cộng đồng.

món ăn thổ (4) — Người dân tộc Thổ (xã Tam Hợp) chế biến món ăn truyền thống trong không gian sinh hoạt cộng đồng, gìn giữ hương vị ẩm thực bản địa. Ảnh: Đình Tuyên

Trong kho tàng phong phú ấy, canh bồi lá giang hay còn gọi là “bưa” theo tiếng Thổ, là món ăn để lại dấu ấn sâu đậm nhất. Canh bồi mang hương vị chua thanh đặc trưng của lá giang rừng, quyện cùng vị ngọt của nước luộc gà và độ sánh mịn của gạo giã nhuyễn. Quy trình chế biến món ăn tuy dân dã nhưng đòi hỏi sự tinh tế: Gạo được ngâm mềm rồi giã cùng lá giang, tạo thành hỗn hợp mịn; khi nước gà sôi, hỗn hợp được từ từ cho vào và khuấy đều tay, đến khi nồi canh đạt độ quyện đặc trưng.

Ngày trước, khi đời sống còn thiếu thốn, 1 bát gạo cho cả nhà đông người phải san sẻ khéo léo. Món bưa vì thế trở thành “phép chia” đầy nhân văn, giúp ai cũng được no bụng trong những bữa cơm đạm bạc. Theo thời gian, món ăn từng đóng vai trò cứu đói nay đã trở thành ký ức ẩm thực sâu sắc, gợi nhớ về sự sẻ chia, đùm bọc và sự khéo léo của người phụ nữ Thổ.

món ăn thổ (1) — Gạo xay nhuyễn, thịt gà và lá giang là những thành phần chính tạo nên món bưa đặc trưng của người Thổ. Ảnh: Đình Tuyên

Ông Trương Văn Hương ở xóm Mo Mới (xã Tam Hợp) chia sẻ: “Trước đây, bưa chỉ có gạo và lá giang. Chỉ khi có khách quý ghé thăm, bà con mới thêm thịt gà để thể hiện lòng hiếu khách và sự trân trọng”. Câu nói giản dị ấy cũng là cách người Thổ gửi gắm tấm lòng mến khách qua từng nồi canh bồi ấm áp.

Bên cạnh canh bồi lá giang, cà làm chẻo cũng là món ăn gắn bó với đời sống người Thổ qua nhiều thế hệ. Xuất hiện từ những tháng ngày gian khó, món chẻo được làm từ những nguyên liệu rất quen thuộc: Cà tím, hẹ và một số gia vị. Cà được luộc chín, hơ qua lửa cho thơm rồi giã nhuyễn cùng hẹ và muối. Dù chỉ là món ăn dân dã, cà làm chẻo đã giúp bữa cơm những ngày thiếu thốn trở nên đậm đà hơn, mang lại hương vị thân thuộc mà ấm cúng. Đến hôm nay, món ăn ấy vẫn hiện diện trong mâm cơm của người Thổ, như một sự nhắc nhớ về thời khó khăn nhưng nghĩa tình.

món ăn thổ (9) — Chẻo cà, một món ăn dân dã góp vào hương vị truyền thống trong bữa cơm của người Thổ. Ảnh: Đình Tuyên

Nếu canh bồi và chẻo cà phản ánh nếp sống lao động thường ngày, thì bánh sừng trâu lại mang đậm màu sắc tín ngưỡng. Trong các dịp lễ, Tết, hình ảnh những chiếc bánh sừng trâu, còn gọi là bánh đầu chó, luôn hiện diện trang trọng trên mâm cúng tổ tiên. Bánh có hình cong như sừng trâu, tượng trưng cho sức mạnh, sự sung túc và ước vọng mùa màng bội thu.

Nguyên liệu làm bánh rất gần gũi: Gạo nếp thơm, muối và lá cây đót, lá đót phải được chọn kỹ, không sâu rách và được rửa sạch để giữ mùi thơm tự nhiên. Dù giàu hay nghèo, gia đình nào cũng chuẩn bị bánh sừng trâu trong dịp trọng lễ, xem đó là nghi thức thiêng liêng để bày tỏ lòng biết ơn đối với thần linh và tổ tiên.

Ngày nay, khi du lịch cộng đồng phát triển ở nhiều địa bàn có người Thổ sinh sống, bánh sừng trâu đã trở thành một sản phẩm văn hóa đặc trưng. Khách du lịch tìm đến các phiên chợ hàng Việt, háo hức mua những chiếc bánh nhỏ xinh như một món quà đậm hương núi rừng, mang theo câu chuyện dài của phong tục người Thổ.

món ăn thổ (11) — Những chiếc bánh sừng trâu truyền thống của người Thổ. Ảnh: Đình Tuyên

Từ bát bưa sánh mịn, món chẻo cà dân dã đến chiếc bánh sừng trâu thiêng liêng, mỗi món ăn của người Thổ đều chứa đựng câu chuyện của đất, của rừng và của tình người. Theo năm tháng, những món ăn ấy không chỉ nuôi dưỡng con người, mà còn gìn giữ hồn cốt của cộng đồng dân tộc Thổ giữa không gian hùng vĩ của miền Tây Nghệ An, nơi ẩm thực không chỉ là nhu cầu, mà còn là ký ức, là bản sắc và là niềm tự hào.