Ngồi trên chiếc tàu nhỏ do một thanh niên người dân tộc Tày cầm lái lướt sóng trên mặt hồ, chúng tôi càng ngất ngây trước vẻ sơn thủy hữu tình của hồ Ba Bể. Mặt hồ mênh mông như một bể chứa nước ngọt khổng lồ với diện tích 650ha, độ sâu trung bình 20 – 25m, chạy dài hơn 8km. Nước hồ trong vắt, phía dưới là tôm tép, cua cá đang thỏa sức bơi lội kiếm ăn.
Sát ven hồ, thấp thoáng chỗ này màu đỏ tươi của hoa rừng, chỗ kia là vạt hoa trắng tinh khôi bám vào vách núi. Xa xa, trên những bãi đất bồi ven hồ, từng khóm tre xanh xào xạc trong làn gió mát, vài chú trâu nhởn nhơ gặm cỏ, mươi chú cò trắng dạo bước trên đôi chân khẳng khiu gợi cảnh thanh bình. Và kìa, đàn bướm trắng như những vị chủ nhà mến khách túm tụm trên bãi đất trống hoặc bay lượn trên không chào đón du khách đến với Ba Bể.
Không chỉ có hoa có bướm mà còn có cả những du khách ta và Tây vẫy chào nhau mỗi khi thuyền xuôi thuyền ngược. Thật thú vị khi được ngắm những cô gái Tày xinh xắn trong trang phục áo chàm chèo thuyền độc mộc đưa du khách đi thưởng ngoạn cảnh hồ. Thường là khách du lịch nước ngoài thích gần gũi thiên nhiên nên chọn đi thuyền gỗ, còn đa phần du khách trong nước không có nhiều thời gian rong ruổi nên ngồi thuyền máy, có điều tiếng máy nổ và mui che ít nhiều đã làm giảm đi cái vẻ lãng mạn của non nước Ba Bể.
Ngước mắt lên là những dãy núi đá cao sừng sững bạt ngàn cây xanh tươi tốt, muông thú sinh tồn. Còn tít tắp trên kia là vòm trời trong xanh, mây trên trời nghiêng ngó mây dưới nước. Tôi khỏa tay xuống nước, cảm giác mát mẻ chạy đến từng chân tơ kẽ tóc. Bao nỗi nhọc nhằn nơi phố phường đông đúc bụi bặm như được trút bỏ trên mặt hồ mênh mông.
Đang đắm mình trong trời nước bao la, thuyền giảm tốc tiến về phía động Puông. Chúng tôi leo lên, lập tức sửng sốt trước vẻ đẹp kỳ ảo của hang động, dưới chân là hang đá, nhấp nhô những cột chống trời khổng lồ, trên vòm động là nhũ đá với muôn vẻ hình thù đâm xuống tua tủa. Đi xuống phía dưới là một khúc hồ như con sông nhỏ xuyên qua động Puông. Du khách trầm trồ ngợi ca vẻ đẹp của động Puông không kém gì hang động trên vịnh Hạ Long hay Phong Nha – Kẻ Bàng.
Rời động Puông, chúng tôi lại lênh đênh trên mặt hồ. Mê say, thích thú là cảm giác chung của du khách khi ngồi trên thuyền ngắm cảnh Ba Bể nhưng vẫn gợi một chút suy tư khi thi thoảng lại chứng kiến một vạt rừng trơ trụi do bị người dân phá đi làm rẫy, hay đôi lúc thuyền khựng lại ở những đoạn nước hồ vơi cạn. Chuyện nước hồ Ba Bể đang cạn dần đã được cảnh báo nhưng việc phòng tránh thì chưa được tính đến. Và để cho hồ Ba Bể luôn giữ được vẻ đẹp hoang sơ, có lẽ chính quyền tỉnh Bắc Kạn nên nghĩ đến việc di dời người dân sống ở sát bờ hồ đi nơi khác khi còn chưa muộn.
Xuôi về phía hạ lưu, xa xa đã nghe thấy tiếng nước đổ ầm ầm từ con thác Đầu Đẳng – một khúc gãy của sông Năng đổ xuống phía tây Vườn quốc gia Ba Bể và chảy vào đất Tuyên Quang. Thác Đầu Đẳng dài khoảng 1km, có nhiều ghềnh đá là nơi du khách thưởng ngoạn, ngắm nhìn thác nước trắng xóa bắn tung tóe, tiếng thác đổ ầm ầm, và cũng là nơi người dân đến đây câu cá.
Trò chuyện với bố con anh Phùng Văn Huấn đang câu cá, anh cho biết hai bố con là người dân tộc Tày ở bản Đa Vị, huyện Na Hang, tỉnh Tuyên Quang, chèo thuyền sang đây để câu cá. Có ngày hai bố con câu được 3kg cá. Hỏi anh có nhiều người đến thác câu không, anh bảo tùy từng ngày, ngày nhiều đến vài chục người, ngày ít cũng dăm ba người, đi câu vừa để giải trí vừa có cá ăn, câu được nhiều thì đem bán.
Không chỉ có cá, Ba Bể còn có rất nhiều tép, người dân sống quanh hồ thường đơm đó bắt tép. Tép chua là một trong những món đặc sản ở Ba Bể. Tép bắt ở hồ lên còn tươi nguyên, đem rửa sạch, bỏ muối, cơm chín, men, rượu, đảo lửa, để ba ngày sau đem ăn rất thơm, ngon. Bánh trứng kiến cũng là đặc sản ở hồ Ba Bể, nguyên liệu chế biến là bột gạo nếp và nhân là trứng kiến đen lấy ở trên rừng chỉ ngày 3 tháng 3 mới có.
Ăn bánh trứng kiến, uống chè tuyết Ba Bể càng làm cho du khách thêm lâng lâng khoái cảm. Chè tuyết hái từ những cây chè trên rừng cao to, có độ tuổi từ 3 – 30 năm, được sao chế một cách kỹ càng, uống thơm ngon, lúc đầu có vị đắng, sau có vị ngọt. Hằng ngày có hàng chục người dân tộc sống ở quanh hồ mang các thứ đặc sản như bánh giày, bánh trứng kiến, cơm lam, chè tuyết, tép chua, mật ong rừng đến các khách sạn, nhà nghỉ, bến tàu để bán cho du khách.
Ba nhánh thông nhau của hồ Ba Bể là Pé Lầm, Pé Lù và Pé Lèng. Nước từ hồ này có thể chảy sang hồ kia nhưng tàu thuyền không qua lại được vì bị ngăn cách bởi những vách đá. Và thật kỳ lạ, ngay giữa hồ Ba Bể mênh mông lại có một cái ao gọi là ao Tiên. Gọi là ao vì xung quanh có bờ, không phải bằng đất mà là vách núi đá cao sừng sững. Nước ao trong xanh phẳng lặng mang đến cho du khách cảm giác bình yên.
Cũng thật kỳ lạ, giữa hồ Ba Bể mênh mông lại có hai đảo nhỏ nổi lên giữa hồ là đảo Bà Ngõa và đảo An Mã. Gọi là đảo An Mã vì nó giống như con ngựa đóng cương đang lội nước. Ngày mồng 5 tháng Giêng hằng năm trên đảo có hội Lồng tồng – lễ xuống đồng của người dân tộc sống trong vùng để cầu mong mùa màng tốt tươi, dân làng no ấm.
Đền An Mã linh thiêng nằm trên một khu đất rộng, phía trước trồng nhiều loại hoa, gió từ dưới hồ thổi lên mát rượi. Chúng tôi thắp hương trong ngôi đền, cầu mong sức khỏe, cầu mong cho hồ Ba Bể sớm được tỉnh Bắc Kạn và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trình hồ sơ lên Tổ chức UNESCO để được công nhận là kỳ quan thiên nhiên thế giới.
Hồ Ba Bể hoàn toàn xứng đáng là kỳ quan thiên nhiên thế giới vì đây là kiến tạo vĩ đại của thiên nhiên vào cuối kỷ Cambri cách đây 200 triệu năm. Đây cũng là hồ nước ngọt lớn nhất Việt Nam. Năm 1995, hồ Ba Bể được Hội nghị hồ nước ngọt thế giới tổ chức tại Mỹ công nhận là một trong 20 hồ nước ngọt đặc biệt của thế giới cần được bảo vệ. Cuối năm 2004, Vườn quốc gia Ba Bể được công nhận là Vườn di sản ASEAN. Trên núi có hồ quốc gia, dưới núi có rừng quốc gia, tỉnh Bắc Kạn đang được thiên nhiên ưu đãi hai thứ tài sản vô giá không chỉ về môi trường sinh thái mà còn là nguồn thu lớn từ du lịch nếu biết đầu tư, quảng bá. Mỗi năm có hàng ngàn người, trong đó có rất nhiều du khách nước ngoài lặn lội đường xa đến với hồ, nhưng chừng ấy vẫn là quá ít so với một Ba Bể mênh mông, huyền ảo.
Ba Bể như một nàng tiên xinh đẹp đang ngủ, cần đánh thức để cho nước hồ thêm mênh mông, xanh biếc, để chim chóc thêm lời hát ca, để du khách trong và ngoài nước náo nức đổ về.
