Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng dự kiến sẽ diễn ra trong 7 ngày, 19/1-25/1/2026. Sau 40 năm Đổi mới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử, tạo nên "cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế chưa từng có".
Tuy nhiên, bối cảnh thế giới đang thay đổi "nhanh, phức tạp, bất ổn, khó lường" và mô hình tăng trưởng dựa trên lao động giá rẻ, thâm dụng vốn và khai thác tài nguyên đã rõ ràng đi đến giới hạn.
Trong bối cảnh đó, khát vọng đưa Việt Nam trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 đòi hỏi một sự bứt phá.
Các Dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV đã xác định một cách nhất quán và mạnh mẽ con đường để thực hiện mục tiêu đó: Khoa học - Công nghệ - Đổi mới sáng tạo (KHCN-ĐMST), gắn liền với Chuyển đổi số quốc gia chính là "đột phá chiến lược", là "động lực then chốt" và "động lực chính" cho sự phát triển của đất nước trong "Kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc".
Nhìn thẳng thực tế
Theo đánh giá của Tiến sĩ Dương Quốc Bảo, khoa Quan hệ Quốc tế (Học viện Báo chí và Tuyên truyền), việc xác định KHCN-ĐMST là "động lực chính" cho thấy một quyết tâm chính trị mạnh mẽ, thể hiện khát vọng thay đổi của dân tộc.
Tuy nhiên, để khát vọng này trở thành hiện thực, các văn kiện cũng như giới chuyên gia đều có sự nhìn nhận thẳng thắn vào những "điểm nghẽn" cố hữu đang kìm hãm sự phát triển.
Dù đã có những "điểm sáng nổi bật" như Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII) liên tục cải thiện, nền kinh tế số phát triển nhanh nhất khu vực hay sự hình thành các hạ tầng ban đầu như Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia (NIC); Dự thảo Báo cáo Chính trị vẫn chỉ rõ: "Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo chưa trở thành động lực chính cho công nghiệp hoá, hiện đại hoá và phát triển đất nước".
Phân tích của các chuyên gia đã mổ xẻ sâu sắc những "khoảng cách" mang tính hệ thống đằng sau thực trạng này.
Theo Tiến sĩ Hà Huy Ngọc, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách, Chiến lược Kinh tế địa phương và Lãnh thổ (Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới) điểm nghẽn đầu tiên chính là về nhân tài.
“Việt Nam có một lực lượng lao động STEM trẻ, đông đảo, nhưng lại thiếu hụt nghiêm trọng đội ngũ tinh hoa nghiên cứu và phát triển (R&D). Cả nước chỉ có khoảng 81.900 nhân lực R&D (năm 2024), tương đương chưa đến 800 nhà nghiên cứu trên một triệu dân.
Lao động STEM là những người làm việc trong các lĩnh vực Khoa học (Science), Công nghệ (Technology), Kỹ thuật (Engineering) và Toán học (Mathematics). Đây là nhóm ngành tập trung vào việc giải quyết vấn đề, đổi mới sáng tạo và có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế, công nghệ.
Con số này quá khiêm tốn so với mục tiêu quốc gia và các nước trong khu vực. Đáng báo động hơn, chỉ khoảng 1/3 giảng viên đại học có bằng tiến sĩ, tạo ra một "vòng lặp tiêu cực" là đầu ra tiến sĩ thấp, dẫn đến thiếu hụt thế hệ các nhà khoa học và kỹ sư đầu ngành kế cận”, Tiến sĩ Hà Huy Ngọc chỉ ra.
Khu Công nghệ cao Hoà Lạc, Hà Nội (Ảnh: Hà Phong).
Thứ hai chính là điểm nghẽn về cơ chế và môi trường làm việc. Tại sao chúng ta thiếu và mất nhân tài?
Tiến sĩ Dương Quốc Bảo khẳng định vấn đề không nằm ở con người, bởi người Việt Nam có "tố chất thông minh rất cao", mà ở "cơ chế".
Ông cho rằng Việt Nam đang tồn tại một thực trạng khi các nhà khoa học, trí thức tâm huyết khi về nước thường xuyên vấp phải "những ràng buộc về mặt hành chính”, thay vì được tập trung nghiên cứu.
Vấn đề nhân tài của Việt Nam không nằm ở con người, mà ở thể chế.
Tiến sĩ Dương Quốc Bảo - Khoa Quan hệ Quốc tế, Học viện Báo chí và Tuyên truyền
“Họ thiếu một môi trường cho phép họ được tĩnh tâm và tập trung nghiên cứu khoa học, và một mức thu nhập tốt để nuôi sống được gia đình”. Chính "sự giằng xé" nội tâm này là nguyên nhân cốt lõi của "chảy máu chất xám", Tiến sĩ Bảo bày tỏ.
Ba là điểm nghẽn về đầu tư, khi môi trường làm việc ngột ngạt đó lại bị bồi thêm bởi sự thiếu hụt đầu tư. Theo chuyên gia Hà Huy Ngọc, tổng chi cho nghiên cứu và phát triển (R&D) của Việt Nam chỉ đạt 0,5% GDP, quá thấp so với các đối thủ cạnh tranh như Hàn Quốc (4,8%).
Nguồn vốn này không chỉ ít ỏi mà còn bị phân bổ dàn trải qua nhiều bộ ngành và mắc kẹt trong rào cản về thủ tục hành chính trong giải ngân. Điều này khiến Việt Nam chưa thể hình thành các cụm KHCN tầm cỡ hay các "trung tâm xuất sắc", thiếu môi trường nghiên cứu đẳng cấp thế giới để giữ chân nhân tài.
Tiến sĩ Hà Huy Ngọc, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách, Chiến lược Kinh tế địa phương và Lãnh thổ, Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới (Ảnh: Quyết Thắng).
Bốn là điểm nghẽn về liên kết "ba nhà" bao gồm Nhà nước - Nhà trường - Doanh nghiệp, một yếu tố sống còn của mọi hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, tại Việt Nam vẫn vô cùng yếu ớt.
Chuyên gia Hà Huy Ngọc chỉ ra rằng, các trường đại học và doanh nghiệp phần lớn hoạt động thiếu gắn kết với nhau.
Điều này dẫn đến hệ lụy kép: Chương trình đào tạo thì lạc hậu và lệch với nhu cầu về kỹ năng, khiến doanh nghiệp phải tốn chi phí đào tạo lại.
Trong khi hợp tác R&D thì rất hạn chế, khiến các nghiên cứu không thể ra thị trường, theo Tiến sĩ Dương Quốc Bảo.
Hành động của Việt Nam
Nhận diện rõ những điểm nghẽn mang tính hệ thống, các Dự thảo Văn kiện, đặc biệt là Dự thảo Chương trình Hành động Đại hội XIV đã đề ra một loạt các nhiệm vụ, đề án chiến lược cụ thể, tập trung vào các giải pháp mang tính đột phá, đồng bộ để mở đường và kiến tạo phát triển.
Đầu tiên chính là đột phá về thể chế. Đây là giải pháp được ưu tiên hàng đầu, là "điểm nghẽn của điểm nghẽn". Chương trình Hành động đặt mục tiêu "đột phá mạnh mẽ về thể chế", trong đó có:
Xây dựng khung pháp lý mới: Hoàn thiện pháp luật cho các lĩnh vực mới nổi như trí tuệ nhân tạo (AI), tài sản số, FinTech (công nghệ tài chính).
Cơ chế thử nghiệm (Sandbox): Thí điểm cơ chế thử nghiệm có kiểm soát để các ý tưởng mới không bị "chết yểu" vì thiếu hành lang pháp lý.
Cơ chế vượt trội: Áp dụng "cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt, có khả năng cạnh tranh quốc tế" cho các vùng động lực, đặc khu công nghệ, khu thương mại tự do và trung tâm tài chính quốc tế. Đây chính là chìa khóa để thu hút các "đại bàng" công nghệ toàn cầu.
Thứ hai chính là đột phá về nhân tài và đầu tư. Để giải quyết "khoảng cách nhân tài" và "khoảng cách đầu tư", chiến lược mới chuyển từ đầu tư dàn trải sang tập trung nguồn lực mạnh mẽ.
TS Hà Huy Ngọc đề xuất một số giải pháp về nhân tài. Đầu tiên chính là chương trình "Đại học Xuất sắc", tập trung đầu tư trọng điểm cho một nhóm nhỏ các cơ sở giáo dục đại học KHCN hàng đầu, đặt ra các chỉ tiêu tham vọng về tỷ lệ giảng viên có bằng tiến sĩ và yêu cầu phối hợp chặt chẽ với doanh nghiệp.
Đồng thời, triển khai học bổng sau đại học để tài trợ cho các học viên thạc sĩ, tiến sĩ trong các lĩnh vực công nghệ cao ưu tiên ngành bán dẫn, AI, công nghệ sinh học.
Góp ý Dự thảo, Tiến sĩ Dương Quốc Bảo cho rằng, cần tạo môi trường làm việc và cơ chế đãi ngộ đặc thù để các nhà khoa học có thể "yên tâm" nghiên cứu và viết lách.
Tiến sĩ Hà Huy Ngọc cho rằng, cần xây dựng hệ sinh thái để phá vỡ tình trạng "ao làng" và sự rời rạc, các giải pháp tập trung vào việc tạo ra các "cụm hội tụ" điển hình như:
Hạ tầng R&D dùng chung: Thay vì mỗi nơi tự đầu tư, Nhà nước sẽ xây dựng các "Trung tâm xuất sắc quốc gia" và các cơ sở "từ phòng thí nghiệm đến doanh nghiệp" (lab-to-fab). Các cơ sở này sẽ mở quyền truy cập cho các trường đại học và startup, giải quyết bài toán thiếu hụt thiết bị nghiên cứu.
Doanh nghiệp là trung tâm: Khẳng định "phát triển kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất".
Theo đề xuất của chuyên gia Hà Huy Ngọc, cần thiết lập các "Liên minh nhân tài và ĐMST công nghệ Việt Nam", dùng ngân sách đối ứng để thúc đẩy các tập đoàn FDI (vốn đầu tư nước ngoài) hợp tác, chuyển giao công nghệ cho doanh nghiệp vừa và nhỏ trong nước.
Liên kết đào tạo thực chất: Thể chế hóa mối liên kết "ba nhà" để tạo điều kiện cho các nhà khoa học, thậm chí là sinh viên được tiếp cận và thu thập số liệu thực tế, biến các nghiên cứu khoa học thành có giá trị và gắn liền thực tiễn, như kỳ vọng của TS Dương Quốc Bảo.
"Cầu nối" truyền thông khoa học
Một chiến lược toàn diện không thể thiếu vai trò của truyền thông đại chúng. Tuy nhiên, Tiến sĩ Dương Quốc Bảo đã chỉ ra một "khoảng trống" trong các Dự thảo Văn kiện, đó là "chưa nhắc đến một cách cụ thể hoặc là một cách đầy đủ về vai trò của báo chí trong việc truyền tải thông tin khoa học công nghệ".
Ông phân tích, KHCN-ĐMST không thể thành công nếu không có sự thấu hiểu, đồng thuận và tham gia của người dân. Báo chí chính là cầu nối không thể thiếu giữa chủ trương của Đảng, hành động của doanh nghiệp và sự tham gia của xã hội.
Trong bối cảnh bùng nổ thông tin giả, thông tin xấu độc, vai trò của báo chí chính thống trong việc cung cấp kiến thức khoa học chính xác, giúp người dân có nhận thức đúng đắn về chuyển đổi số là tối quan trọng.
Hơn nữa, báo chí cũng là kênh để Nhà nước thấu hiểu những vướng mắc và khó khăn của doanh nghiệp, để biết họ cần gì để trở thành trung tâm của một nền kinh tế.
Do đó, một trong những nhiệm vụ song hành để thực thi Nghị quyết Đại hội XIV chính là phải có một sự đầu tư tài chính lớn và sự quan tâm sâu sắc để phát triển lĩnh vực truyền thông khoa học, đưa KHCN-ĐMST thực sự đi vào đời sống thường ngày của nhân dân.
Các Dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV đã vạch ra một con đường chiến lược, đầy tham vọng và hoàn toàn có cơ sở khoa học để Việt Nam hiện thực hóa khát vọng 2045.
Con đường đó đặt KHCN-ĐMST và chuyển đổi số vào vị trí "động lực then chốt" không thể thay thế. Sự phân tích thẳng thắn các "điểm nghẽn" về thể chế, nhân tài, đầu tư và liên kết, cùng với việc đề ra các nhóm giải pháp đột phá, cho thấy một quyết tâm chính trị mạnh mẽ và một tầm nhìn rõ ràng.
Nhiệm kỳ 2026-2030 sẽ là giai đoạn bản lề để tập trung nguồn lực quốc gia, tháo gỡ các rào cản thể chế, xây dựng các "đại học xuất sắc" và hình thành các cụm công nghệ hội tụ.
Với "cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế" đã được tạo dựng, với đường lối đúng đắn được hoạch định và với sự đồng lòng, khát vọng vươn mình của toàn dân tộc, chúng ta có cơ sở vững chắc để tin tưởng rằng, KHCN-ĐMST sẽ thực sự cất cánh, đưa Việt Nam vững bước tiến vào "kỷ nguyên vươn mình" hùng cường và thịnh vượng.
Nguồn: https://dantri.com.vn/cong-nghe/khat-vong-hung-cuong-2045-can-cu-hich-dot-pha-tu-dai-hoi-xiv-20251031014220629.htm
Bình luận (0)