“Lời nói vần của người Êđê” là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia

“Lời nói vần của người Êđê” (hay còn gọi Văn vần) vừa được Bộ văn hoá, thể thao và du lịch công bố đưa vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Đó chính là báu vật trong những giá trị văn hoá truyền thống của cha ông cộng đồng người Êđê để lại.

Văn vần dân tộc Êđê là những câu có độ dài ngắn khác nhau được diễn đạt theo lối nói vần, có mặt trong hầu hết các hình thức văn hóa dân gian ngôn từ của người Êđê, tồn tại trong quá trình phát triển của  tộc người Êđê, truyền từ đời này sang đời khác. Người lớn tuổi, già làng, các nghệ nhân sử dụng văn vần trong các nghi lễ, trong sinh hoạt hằng ngày, lớp trẻ được tiếp thu và truyền lại đến ngày nay. Các nghệ nhân ở các buôn làng cũng chính là lực lượng nòng cốt trong việc sáng tạo và lưu truyền lời nói vần trong đời sống cộng đồng Êđê. Họ không chỉ là ngọn lửa để lưu truyền những klei duê từ đời này qua đời khác, mà còn sáng tạo những lời nói vần ngày càng phong phú, phát triển như sự sống sinh sôi của dân tộc Êđê ở vùng đất Cư M’gar.

Lời nói vần (tiếng Ê Đê là klei duê) của người dân tộc Ê Đê ở Tây Nguyên là sự kết tinh trí tuệ dân gian và được truyền lại từ đời này qua đời khác. Lời nói vần có trong những lời kể sử thi (khan) của các nghệ nhân bên bếp lửa hồng, trong những nghi lễ cúng vòng đời, cúng bến nước hay lễ lúa mới.

Nghệ nhân Y Wang Hwing buôn Triă, huyện Cư'Mar (bên trái). Là người am hiểu, trình diễn "Lời nói vần". Ảnh Internet.

Những lời nói vần là những khúc hát trữ tình dặn dò con cháu biết yêu quê hương, buôn làng, đoàn kết, giúp nhau trong cuộc sống hay là những lời ẩn dụ trong khúc giao duyên ngọt ngào tình đôi lứa.

“Klei” tiếng Ê Đê có nghĩa là lời nói còn “Duê” có nghĩa là nối kết. Klei duê là lời nói có sự nối kết với nhau bằng các âm tiết cùng vần hoặc bằng từ có các âm tiết tương đồng. Lời nói vần xuất hiện khá phổ biến trong đời sống và sinh hoạt văn hóa của người Êđê. Thể hiện trong tất cả thể loại văn học dân gian, như: Truyện cổ tích, lời khấn thần, luật tục, câu đố, kể “khan”, hát điệu “kứt” và điệu “eirei”.

Bà Linh Nga Niê Kdăm, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên, cho biết: Ngày xưa, người ta dùng luật tục để xem xét các tội lỗi tương ứng với các điều trong luật tục. Mà luật tục 2000 câu đều hoàn toàn bằng văn vần. Trong dân ca thì cả điệu Kưt và Eirei đều có vần. Nếu như không nói vần thì không ra bài dân ca. Mà cái vần của người Êđê hay lắm, nó rất là linh hoạt.

Từ xa xưa, klei duê phổ biến trong cộng đồng Ê Đê. Đó là những giá trị được tạo ra bởi tri thức dân gian, góp phần tạo nên nét độc đáo trong ngôn ngữ của người Êđê. Khi dặn dò con cháu, khi cúng trong các dịp lễ, hay khi khóc thương nhớ người đã khuất đều có klei duê. Klei duê được sử dụng rất linh hoạt trong những hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống.

Lời nói vần không bắt buộc không gian diễn xướng, có thể sử dụng trong lúc nghỉ ngơi sau giờ làm nương rẫy, khi đi lấy nước, khi anh em, bạn bè gặp gỡ tâm tình bên ché rượu cần hay khi người già răn dạy con cháu. Khi diễn xướng có thể được phụ họa thêm nhạc cụ cho sinh động. Người diễn xướng tùy vào tâm trạng, câu chuyện, hoàn cảnh mà biến tấu, sáng tạo thành những vần, điệu với âm hưởng nhịp nhàng, ngân nga để người nghe dễ hiểu, dễ nhớ. Bởi thế mà dù không biết viết, biết đọc, người ta vẫn có thể thực hành klei duê được.

Người thân, bạn bè, gia đình cùng uống rượu cần cùng trò chuyện với nhau là một trong những không gian diễn xướng "Lời nói vần" của người Êđê. Ảnh Internet.

Người diễn xướng lời nói vần là người am hiểu về văn hóa, phong tục, hoạt ngôn và giỏi sử dụng ngôn từ, chuyển tải cô đọng và ngắn gọn những kinh nghiệm đã được đúc kết qua nhiều thế hệ. Đó có thể là kinh nghiệm về thiên nhiên, như việc xem thời tiết để biết thời vụ gieo trồng, gặt hái, đoán ngày tốt, ngày xấu. Cũng có thể là kinh nghiệm giao tiếp xã hội, ứng xử trong cuộc sống, phong tục, tập quán.

Với nét văn hoá văn vần, trước đây trong sinh hoạt đời sống hằng ngày của họ, ở đâu cũng thấy có văn vần, trong dân ca, bài cúng, sử thi, luật tục... Nhất là vào những ngày thu hoạch mùa màng, đứng từ xa thì nghe tiếng chiêng, đến gần thì nghe tiếng hát văn vần. Lời nói vần làm nhiệm vụ “phô diễn tâm tình” của cộng đồng qua lời ca. Nó không chỉ tái hiện được cuộc sống tộc người Êđê một cách chân thực, mộc mạc, mà còn thể hiện được tri thức dân gian về tình yêu giữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên; chứa đựng những giá trị nhân văn về tình yêu của lứa đôi, tình yêu lao động, tình yêu quê hương, buôn làng, đặc biệt là sự dạy bảo con cháu, giáo dục cộng đồng luôn đoàn kết để bảo vệ buôn làng bình an, hạnh phúc và phát triển.

Tại tỉnh Đắk Lắk hiện nay vẫn còn nhiều nghệ nhân am hiểu và tích cực lưu giữ lời nói vần của người Ê Đê, trong đó, tại xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, nơi được xem là “cái nôi” của văn hóa truyền thống Ê Đê, hiện có hơn 300 nghệ nhân biết diễn xướng lời nói vần và hát dân ca.

Ông A Mang, Phó trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Cư Mgar, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: Lời nói vần (klei duê) đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Vì thế, chúng tôi tích cực tuyên truyền cho người dân gìn giữ văn hóa truyền thống, truyền lại cho con cháu di sản lời nói vần để lưu giữ lại nét đẹp văn hóa của dân tộc./.

Diêm Giang