Nền tảng hình thành nhân cách và trách nhiệm công dân thời đại mới

Trong thời đại số hóa, toàn cầu hóa, giáo dục chính trị - tư tưởng (CTTT) không chỉ là nội dung trong chương trình đào tạo mà còn trở thành nền tảng để xây dựng nhân cách, bản lĩnh và ý thức công dân cho thế hệ trẻ. Khi các luồng thông tin đa chiều và mạng xã hội (MXH) tác động mạnh mẽ đến nhận thức của sinh viên, việc giáo dục lý tưởng sống, đạo đức, trách nhiệm xã hội càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Sinh viên về nguồn tại Di tích lịch sử Nhà giao tế Lộc Ninh, tỉnh Đồng Nai.

Sinh viên có thể giỏi chuyên môn, nhưng nếu thiếu bản lĩnh, thiếu lý tưởng, các em rất dễ bị cuốn theo mặt trái của MXH và những quan điểm lệch lạc trong đời sống.

Khi sinh viên đối mặt với cám dỗ và thách thức tư tưởng

Dù được xác định là thành tố nền tảng trong quá trình giáo dục toàn diện, công tác giáo dục CTTT hiện vẫn bộc lộ những giới hạn nhất định khi đặt trong tương quan với các biến động nhanh chóng của đời sống xã hội
đương đại.

Một bộ phận sinh viên hiện chưa thực sự nhận thức đầy đủ ý nghĩa của CTTT đối với sự phát triển cá nhân. Việc tiếp cận môn học còn diễn ra ở trạng thái “đối phó”, nặng tính thủ tục hơn là nhu cầu tự thân trong hành trình rèn luyện bản lĩnh và hình thành hệ giá trị sống. Khoảng trống này khiến không ít người trẻ dễ dao động trước những diễn ngôn trái chiều, từ những quan điểm cực đoan đến các luận điệu xuyên tạc tinh vi trên không gian mạng. Đây không chỉ là thách thức của ngành giáo dục mà còn là chỉ dấu cho thấy sự dịch chuyển giá trị trong một bộ phận thanh niên đang thiếu điểm tựa tư tưởng bền vững.

Nhiều nghiên cứu giáo dục những năm gần đây cho thấy: Sinh viên nhận thức đúng đắn về lý tưởng sống có xu hướng có kết quả học tập tốt hơn, tham gia hoạt động xã hội nhiều hơn và có tinh thần chủ động trong hội nhập quốc tế. Đây là minh chứng rõ ràng rằng giáo dục CTTT tạo ra sự khác biệt trong quá trình hình thành nhân cách.

Sự bùng nổ của MXH mở ra môi trường tiếp nhận thông tin chưa từng có trong lịch sử giáo dục, nơi sinh viên chỉ cần vài giây để tiếp xúc với hàng loạt quan điểm khác nhau. Tuy nhiên, chính tốc độ và tính phi định hướng này lại khiến người trẻ dễ rơi vào trạng thái nhiễu loạn nhận thức. 

Một hạn chế không thể phủ nhận là việc giảng dạy CTTT ở một số cơ sở vẫn mang nặng tính kinh viện, thiên về giảng giải khái niệm mà chưa tạo được những không gian tranh luận học thuật đúng nghĩa. Điều này khiến môn học khó kết nối với đời sống của sinh viên - những người đang cần những kiến thức có khả năng giải thích thế giới, định hướng hành vi và giúp họ lý giải những vấn đề đương đại.

Giáo dục CTTT không thể được hiểu đơn thuần như một tập hợp bài giảng hay một số tín chỉ trong chương trình đào tạo. Đó phải là quá trình liên tục, mang tính hệ sinh thái, nơi lý luận, thực tiễn và trải nghiệm sống hòa quyện để hình thành bản lĩnh, phẩm chất và năng lực tư duy của mỗi sinh viên. Trong bối cảnh xã hội nhiều biến động, giáo dục CTTT càng cần bước ra khỏi khuôn khổ của giáo trình, để trở thành hành trình nuôi dưỡng giá trị sống và trách nhiệm công dân.

Lý luận gắn chặt với thực tiễn - từ tri thức đến niềm tin

Một trong những giới hạn lớn nhất của giáo dục CTTT là khi kiến thức chỉ dừng lại ở dạng khái niệm. Chỉ khi lý luận được “chạm đất”, được soi chiếu qua trải nghiệm thực tế, sinh viên mới đủ khả năng biến tri thức thành niềm tin, thành hệ giá trị riêng của mình. Với những mô hình giáo dục như: Sinh viên với biển đảo quê hương, Hành trình về nguồn, Ngày hội pháp luật…, sinh viên được quan sát, đối thoại, đặt câu hỏi và quan sát lịch sử ngay tại những nơi đã làm nên lịch sử.

Một sinh viên ngành kỹ thuật của Trường đại học Bình Dương chia sẻ: Sau chuyến tham quan Di tích lịch sử Nhà Giao tế Lộc Ninh: “Trước đây, tôi nghĩ chính trị chỉ là những bài giảng khô khan. Nhưng khi đứng giữa vùng đất ấy, tôi nhận ra giá trị của hòa bình và vai trò của thế hệ trẻ trong việc gìn giữ những điều thiêng liêng ấy”.

Trong giáo dục CTTT hiện đại, phương pháp không còn là vấn đề kỹ thuật mà chính là thước đo chất lượng của quá trình hình thành tư duy chính trị - xã hội. Nhiều trường đại học triển khai mô hình Lớp học mở, tạo điều kiện để sinh viên tiếp cận các tình huống thời sự, các bài học đạo đức công dân qua: phân tích tình huống thực tiễn; thảo luận và phản biện theo nhóm; cập nhật vấn đề thời sự vào bài giảng; ứng dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo để mô phỏng tình huống hoặc hỗ trợ tra cứu nguồn tin đáng tin cậy.

Với CTTT, vai trò của giảng viên lại càng đặc biệt quan trọng, bởi họ không chỉ là người truyền đạt mà còn là người dẫn đường, là tấm gương sống về lý tưởng, trách nhiệm và đạo đức. Một giảng viên môn Tư tưởng Hồ Chí Minh chia sẻ: “Nếu chúng ta không truyền được cảm hứng, môn học sẽ bị xem nhẹ. Nhưng khi sinh viên hiểu được lý tưởng vì con người, vì cộng đồng, các em sẽ thay đổi cách nhìn”. Người thầy, bằng thái độ sống và trình độ học thuật của mình, chính là “điểm tựa cảm xúc” giúp sinh viên cảm nhận được chiều sâu của giá trị tư tưởng - điều không thể thay thế bởi bất kỳ phương tiện công nghệ nào.

3 nhóm giải pháp dưới đây có thể được xem như những trụ cột quan trọng để đổi mới toàn diện hoạt động giáo dục CTTT trong các cơ sở giáo dục đại học.

Một là, đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy - đưa tư tưởng vào mạch sống của thời đại. Đổi mới chương trình và phương pháp dạy học là yêu cầu tiên quyết để giáo dục CTTT không bị tụt lại phía sau trước tốc độ biến đổi của xã hội hiện đại. Nội dung giáo dục cần phản ánh những vấn đề lớn của thời đại như: kinh tế số, hội nhập quốc tế, an ninh phi truyền thống, đạo đức - văn hóa trong môi trường số, hay năng lực nhận diện và phản biện trước tin giả, tin xấu độc…

Hai là, xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh - nuôi dưỡng văn hóa chính trị trong nhà trường. Một môi trường giáo dục có văn hóa chính trị lành mạnh chính là “không gian hình thành tư tưởng” tự nhiên và bền vững nhất đối với sinh viên. Thay vì giới hạn giáo dục CTTT trong lớp học, nhà trường cần mở rộng thành một hệ sinh thái các hoạt động đa dạng, trong đó sinh viên được tham gia, trải nghiệm và rèn luyện thường xuyên. Các hoạt động như: diễn đàn thanh niên, sinh hoạt chi đoàn - chi hội bài bản, phong trào tình nguyện, các cuộc thi tìm hiểu pháp luật - lịch sử - chủ quyền quốc gia… không chỉ giúp sinh viên hiểu hơn về trách nhiệm công dân mà còn tạo điều kiện để họ thực hành và khẳng định hệ giá trị sống của mình...

Ba là, ứng dụng công nghệ và truyền thông giáo dục - đưa chính trị đến gần người trẻ trong không gian số. Trong kỷ nguyên số, công nghệ và truyền thông không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn là không gian mới để triển khai giáo dục CTTT. Việc xây dựng hệ thống bài giảng e-learning, video minh họa, mô phỏng số… giúp người học tiếp cận kiến thức một cách linh hoạt, đa dạng và hiệu quả hơn. Bên cạnh đó, các chuyên trang thông tin chính thống dành cho sinh viên cần được phát triển như một kênh định hướng nhận thức, cung cấp thông tin chuẩn xác và tạo không gian đối thoại lành mạnh. Khi công nghệ được tích hợp một cách chủ động và có chiến lược, giáo dục CTTT sẽ vượt ra ngoài phạm vi lớp học, tiếp cận sinh viên qua các hình thức gần gũi, hiện đại và phù hợp với thói quen tiếp nhận thông tin của thế hệ số.

Từ Hữu Công

Nguồn: https://baodongnai.com.vn/xa-hoi/202511/nen-tang-hinh-thanh-nhan-cach-va-trach-nhiem-cong-dan-thoi-dai-moi-9541df9/