Thẳm Dương là mảnh đất được thiên nhiên ưu ái ban tặng khí hậu hiền hóa mát mẻ. Đặc biệt nơi đây có một sản phẩm rất nổi tiếng đó là gạo nếp Khẩu Tan Đón là tiếng gọi của người dân địa phương được bà con trong vùng ví như là Nữ hoàng đệ nhất Nếp. Theo các cụ kể rằng, Thẳm Dương có 3 ngọn núi tượng trưng cho 3 người con gái Thái, Tày , Giáy. Đây cũng là 3 dân tộc sống lâu đời ở đây và họ đã tìm ra gống lúa nếp đặc sản này.
Ngọt ngào hương cốm Khảu Tan Đón. Ảnh: Internet
Mọi du khách khi đến với Thẳm Dương đều không thể quên xôi cốm, món cơm lam được làm từ nếp Khẩu Tan Đón, loại nếp trắng, dẻo, thơm, ngọt chỉ Thẳm Dương mới có. Chính sự nổi tiếng đó, việc giữ gìn và khai thác giá trị của lúa nếp Khảu Tan Đón cũng đang là hướng đi căn cơ được chính quyền nơi đây đặc biệt chú trọng, với mục tiêu phát triển thành sản phẩm du lịch.
Canh tác muộn hơn so với các giống lúa nếp thông thường, thời điểm này, các thửa ruộng trồng lúa nếp Khảu Tan Đón của xã Thẳm Dương, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai mới bắt đầu chín vàng. Vốn được bà con quanh vùng suy tôn là “Đệ nhất nếp”, sản phẩm cốm làm từ giống lúa này cũng nức tiếng gần xa về hương vị ngọt ngào, dẻo thơm đặc trưng.
Theo tiếng dân tộc Tày, “Khảu” có nghĩa là giống, “Tan Đón” là “nếp trắng”. Gạo có mùi rất thơm, sau khi nấu chín, hạt xôi dẻo dính, có vị ngọt ngậy, có lớp tinh dầu bám trên bề mặt lá dong hoặc lá chuối khi gói xôi. Nếp Khảu Tan Đón, loại gạo nếp trồng duy nhất 1 vụ trong năm vào tháng 4 và thu hoạch vào tháng 9 âm lịch, thời điểm hạt lúa chín vàng, bông lúa đẹp và tròn. Dịp này, người dân địa phương đi cắt lấy từng cụm đem về hơ lửa cho chín thơm rồi mang ra cối giã, xảy nhiều lần để thành cốm dẻo và thơm ngon khắp cả vùng. Đó cũng là sản phẩm mỗi hộ gia đình ở Thẳm Dương kính dâng lên tổ tiên và trở thành là món ăn chính trong tục mừng lúa mới của người dân xã này.
Người Thái xã Thẳm Dương có nhiều cách để làm cốm. Một bí quyết nhằm giữ được hương vị đậm đà, thơm ngọt thường được bà con lựa chọn là bỏ nướng lúa nếp cho chín trên than hồng, sau đó mới đem ra tuốt và cho vào cối đá để giã. Qua mỗi nhịp chày, hạt thóc dần được đánh bẹp, phần vỏ trấu và nhân gạo tự nhiên được lật tách ra, sau đó đem sàng sảy kỹ giữ lại phần tinh túy nhất là những hạt cốm xanh mượt, nõn nà. Ngoài sản phẩm cốm truyền thống, một số mặt hàng khác làm từ gạo nếp Khảu Tan Đón cũng được phát triển đưa ra thị trường, tín hiệu bước đầu khá khả quan.
Người dân ở Thẳm Dương (huyện Văn Bàn, Lào Cai) làm cốm từ nếp Khẩu Tan Đón. Ảnh: L.D
Năm 2021, toàn xã Thẳm Dương có gần 100 ha diện tích trồng lúa nếp Khảu Tan Đón. Sản phẩm cốm Khảu Tan Đón là một trong những biểu tượng văn hoá truyền thống độc đáo của người Thái địa phương. Việc giữ gìn và khai thác giá trị của lúa nếp Khảu Tan Đón cũng đang là hướng đi căn cơ được chính quyền nơi đây đặc biệt chú trọng, với mục tiêu phát triển thành sản phẩm du lịch gắn với trải nghiệm trong thời gian tới, trước mắt thông qua Ngày hội Hương Cốm diễn ra thường niên.
Làm cốm là phong tục lâu đời của đồng bào các dân tộc xã Thẳm Dương. Tháng 9 âm lịch hằng năm, vào mùa thu hoạch lúa nếp “Khảu Tan Đón”, người dân chọn những bông lúa còn đọng sữa để làm cốm mừng cơm mới, cúng tạ tổ tiên, cầu cho mùa màng tươi tốt, bội thu.
Vào tháng 10 hàng năm, tại xã Thẳm Dương huyện Văn Bàn tổ chức Ngày hội “Hương cốm mới” từ sản phẩm OCOP lúa nếp “Khảu Tan Đón”. Tham dự ngày hội, khách thăm quan được trải nghiệm không gian văn hóa vùng cao đậm đà bản sắc dân tộc của huyện Văn Bàn; thưởng thức các tiết mục văn nghệ, dân vũ của đồng bào Thái, Tày, Dao nơi đây. Đặc biệt, đến với Ngày hội, người dân, du khách sẽ được hòa mình vào không khí sôi nổi của cuộc thi giã cốm với đội thi đến từ các thôn, bản và thưởng thức những hạt cốm dẻo thơm được làm từ lúa nếp “Khảu Tan Đón”, sản phẩm OCOP của huyện Văn Bàn (tỉnh Lào Cai).
Những hạt cốm thơm nức làm nên lễ hội cốm nơi vùng cao Tây Bắc. Ảnh Internet
Khảu Tan Đón là sản phẩm gạo nếp đầu tiên trong cả nước được cục Sở hữu trí tuệ cấp chỉ dẫn địa lý vào năm 2018. Năm 2020, địa phương cũng đã xây dựng thành công thương hiệu sản phẩm OCOP 4 sao. Thương hiệu nếp dẻo thơm Khảu Tan Đón đang mang lại giá trị kinh tế cao, góp phần nâng cao thu nhập, đời sống cho nhân dân.
Ai từng một lần thưởng thức cơm nếp Thẳm Dương (Văn Bàn) sẽ chẳng thể nào quên được vị dẻo thơm quyến luyến, để rồi về sau có ăn vô số thứ nếp khác, vẫn cứ mãi “tơ tưởng” đến Khảu Tan Đón – loại nếp nức tiếng Lào Cai, được mệnh danh là “Đệ nhất nếp”./.
Diêm Giang
