Óc Eo - Ba Thê cần “chốt bài” bằng chất lượng và đồng thuận

Sau chuyến công tác tại Quảng Ninh để học tập kinh nghiệm xây dựng hồ sơ và quản lý Di sản thế giới từ “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc”, đoàn công tác của tỉnh mang về nhiều “bài học trúng chỗ”: Làm đúng chuẩn UNESCO, chuẩn bị kỹ kịch bản làm việc thực địa, đặt người dân vào trung tâm kế hoạch quản lý, coi phụ lục và bản đồ là “xương sống”, vận động quốc tế có nhưng không thay thế chất lượng hồ sơ.

Đoàn công tác của tỉnh dự hội nghị khoa học “Hoàn thiện hồ sơ đề cử Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê, tỉnh An Giang trước khi trình UNESCO xét, công nhận Di sản thế giới” trước khi đi Quảng Ninh. Ảnh: THIỆN THANH

Sáng Quảng Ninh se lạnh, gió núi Yên Tử thoảng mùi lá thông. Còn ở Óc Eo - Ba Thê, nắng Nam Bộ như rót mật trên những gò cổ, kênh, rạch. Hai vùng đất cách nhau hàng ngàn cây số, một bên là dãy núi thiêng và những dấu chân nhà Trần, một bên là nền cư trú, đô thị cổ gắn với văn hóa Óc Eo. Vậy mà khi đứng trước “cửa” UNESCO, hai nơi lại gặp nhau ở một điểm chung: Một hồ sơ phải đủ thuyết phục bằng chứng cứ, quản trị và sự đồng thuận của cộng đồng.

Chuyến đi học tập của tỉnh đề ra mục tiêu: Học cách Quảng Ninh tổ chức làm hồ sơ, đón đoàn chuyên gia, bảo vệ hồ sơ và quản lý di sản sau ghi danh. Trong câu chuyện Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc điều đáng học không nằm ở “hào quang đã ghi danh” mà ở cách họ đi đường dài: Từ chuẩn bị nội dung theo đúng hướng dẫn Công ước 1972 tới vận hành bộ máy phối hợp đa ngành, rồi “diễn tập” cả kịch bản đón đoàn thực địa. 

Đừng sáng tạo ngoài hướng dẫn

Kinh nghiệm Quảng Ninh truyền lại là một câu nhắc gọn mà trúng: Hồ sơ đề cử phải bám sát hướng dẫn của UNESCO, nhất là cấu trúc và yêu cầu trong hướng dẫn thực hiện Công ước 1972, cùng các góp ý từ cơ quan tư vấn như ICOMOS. Nếu “sáng tạo” thêm mục lạ, thêm diễn giải dài mà thiếu chứng minh, hồ sơ vừa dư thừa vừa dễ bị đánh giá thấp. 

Với Óc Eo - Ba Thê đây là chỗ cần “siết tay lái”. Di sản khảo cổ thường vướng một rủi ro, đó là càng yêu càng kể nhiều. Nhưng UNESCO không chấm điểm vì kể hay. UNESCO cần lập luận gọn, bằng chứng rõ và một kế hoạch quản lý đủ khả năng bảo vệ giá trị nổi bật toàn cầu.

Kinh nghiệm từ Quảng Ninh nhấn mạnh một điểm rất thực tế, đừng coi vận động ngoại giao là yếu tố then chốt thay cho chất lượng. Hồ sơ càng chắc, vận động càng “nhẹ” và thuận lợi. Đây là bài học quan trọng với tâm lý hay gặp ở địa phương: Lo “đi cửa”, trong khi cái quyết định nằm ở nội dung và thực địa.

Ở góc quản lý nhà nước, thông điệp này cũng gặp nhau với chỉ đạo gần đây của lãnh đạo tỉnh An Giang. Trong một cuộc làm việc về tiến độ hồ sơ, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Lê Trung Hồ đề nghị các đơn vị giữ nhịp công việc, đẩy mạnh tuyên truyền để cán bộ và Nhân dân hiểu ý nghĩa của hồ sơ, coi đây là nhiệm vụ trọng tâm, tránh gián đoạn tiến độ. 

Ba “điểm rơi” quyết định

Nếu phải chọn 3 mũi nhọn kỹ thuật từ kinh nghiệm Quảng Ninh thì đó là bản đồ, phụ lục và kịch bản làm việc với đoàn chuyên gia UNESCO/ICOMOS thực địa.

Một là, bản đồ: Quảng Ninh coi bản đồ là nội dung “rất quan trọng”, phải đạt tiêu chí hướng dẫn của UNESCO, phản ánh đúng thực địa và có giá trị pháp lý. Với di sản nhiều điểm, nhiều lớp không gian, bản đồ không chỉ để minh họa mà là căn cứ quản trị ranh giới, vùng lõi, vùng đệm, quy định bảo vệ. 

Hai là, hệ thống phụ lục: Hồ sơ chính nên cô đọng, còn những phân tích sâu, bảng biểu, bản đồ, văn bản quy phạm, số liệu khảo cổ, minh chứng khoa học… cần “đặt” vào phụ lục để người thẩm định lần theo mà kiểm chứng. Báo cáo chuyến công tác gọi phụ lục là “rất quan trọng”, có lý do: Đây là nơi biến “lời khẳng định” thành “bằng chứng”. 

Ba là, kịch bản thực địa: Quảng Ninh chia sẻ quy trình thẩm định gồm các vòng, trong đó đoàn chuyên gia khảo sát thực địa có vai trò đặc biệt quan trọng. Vì vậy địa phương phải chuẩn bị kế hoạch đón tiếp, lịch trình, đầu mối làm việc, nội dung trưng bày tại điểm di tích, cách thể hiện ranh giới cắm mốc và nhất là công tác dân vận để tránh phát sinh tình huống phản đối trước mặt chuyên gia. Báo cáo còn nêu kinh nghiệm “diễn tập” theo kịch bản với sự tham gia của chuyên gia nước ngoài. 

Từ góc nhìn của một Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ninh trong buổi trao đổi, điều quan trọng là “đặt mình vào con mắt thẩm định”: Chuyên gia đến để tìm bằng chứng cho giá trị nổi bật toàn cầu và năng lực quản lý nên mọi thứ tại hiện trường phải rõ, nhất quán và có thể kiểm tra được.

Với Óc Eo - Ba Thê, kịch bản thực địa càng cần kỹ vì đây là di sản khảo cổ: Có điểm lộ thiên, có điểm đã lấp bảo tồn, có điểm nằm trong khu dân cư, có sinh kế đan xen. “Một câu hỏi khó” của chuyên gia có thể rơi đúng vào chỗ địa phương chủ quan nhất là ranh giới có rõ không, ai chịu trách nhiệm, cơ chế phối hợp thế nào, người dân được gì, mâu thuẫn lợi ích xử lý ra sao.

Người dân được lợi, di sản mới bền

Bài học đáng giá nữa từ Yên Tử là kế hoạch quản lý phải nhìn thấy người dân. Kinh nghiệm từ Quảng Ninh cho thấy, cần thể hiện sự quan tâm của chính quyền với người dân đang sinh sống trong khu di sản, phải tham vấn cộng đồng, đạt đồng thuận, chứng minh lợi ích của người dân và mối gắn kết giữa người dân với di sản, trình bày và giải thích được trước nhóm chuyên gia. 

Điều này có thể chuyển thành “bộ câu hỏi” cho Óc Eo - Ba Thê: Vùng lõi, vùng đệm ảnh hưởng cụ thể gì tới nhà cửa, sản xuất, đi lại của người dân? Cơ chế bồi thường, hỗ trợ, chuyển đổi sinh kế nếu có điều chỉnh quy hoạch? Cơ hội việc làm địa phương: Hướng dẫn viên, dịch vụ, bảo tồn, trưng bày, giáo dục di sản? Vai trò cộng đồng trong giám sát, bảo vệ cảnh quan, ứng xử với rác thải, xây dựng trái phép?

Ở đây, “vận động quốc tế” thực ra bắt đầu từ… vận động trong nhà. Khi cán bộ, đảng viên và người dân hiểu rằng hồ sơ không phải “câu chuyện danh hiệu” mà là một chương trình quản trị dài hơi thì sự đồng thuận mới hình thành.

Theo Phó Giám đốc Ban Quản lý Di tích Văn hóa Óc Eo Nguyễn Khắc Nguyên, qua chuyến đi thực tế đoàn công tác kiến nghị Ủy ban nhân dân tỉnh chỉ đạo xây dựng kế hoạch tổng thể cho việc đón chuyên gia UNESCO và triển khai vận động ngoại giao, đồng thời vận động xã hội hóa kinh phí cho hoạt động đối ngoại.  Ở góc điều hành, Giám đốc Ban Quản lý Di tích Văn hóa Óc Eo có vai trò là “nhạc trưởng” tại hiện trường: Gom dữ liệu khảo cổ, phối hợp quy hoạch, tổ chức tham vấn cộng đồng, làm việc với tư vấn và chuẩn bị cho các vòng đánh giá. 

Còn với tỉnh An Giang, thông điệp điều hành cần rõ và nhất quán: Làm hồ sơ là nhiệm vụ của cả hệ thống không phải của riêng một ban quản lý. Khi tiến độ bị “đứt nhịp”, cái mất không chỉ là thời gian mà là niềm tin của đối tác, chuyên gia và chính người dân trong vùng di sản.

Những việc phải làm ngay

Rà soát cấu trúc hồ sơ theo đúng hướng dẫn UNESCO, cắt bỏ phần diễn giải dài thiếu chứng minh. 

Làm lại hệ thống bản đồ theo chuẩn UNESCO, bảo đảm đúng thực địa và đủ giá trị pháp lý. 

Xây dựng phụ lục mạnh: Dữ liệu khảo cổ, phân tích so sánh, văn bản quản lý, bảng biểu, ảnh, bản vẽ. 

Hoàn thiện kế hoạch quản lý theo hướng “người dân là trung tâm”: Tham vấn cộng đồng, lợi ích, cơ chế đồng quản trị. 

Lập kịch bản đón và làm việc với đoàn thực địa, tổ chức diễn tập, phân công đầu mối rõ ràng từng điểm di tích. 

Chuẩn bị vận động đối ngoại theo quy định, có quà tặng văn hóa, phối hợp Bộ Ngoại giao, huy động xã hội hóa cho các khoản chi.

VIỆT TIẾN

Nguồn: https://baoangiang.com.vn/oc-eo-ba-the-can-chot-bai-bang-chat-luong-va-dong-thuan-a469884.html