PHỤ NỮ NAM BỘ TRONG BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY NGHỀ BÁNH TRÁNG TRUYỀN THỐNG

Trong không gian văn hóa nông nghiệp của người Việt, những nghề thủ công truyền thống không chỉ là phương tiện mưu sinh mà còn là nơi lưu giữ tri thức dân gian, phản ánh bản sắc và tinh thần lao động của cộng đồng. Giữa muôn vàn nghề truyền thống, nghề làm bánh tráng – tưởng chừng đơn sơ, mộc mạc – lại kết tinh trong đó cả sự khéo léo, kiên trì và tình yêu quê hương của người phụ nữ Việt Nam.

Từ những buổi sớm tinh mơ bên lò lửa hồng, họ miệt mài tráng từng lớp bánh mỏng, canh lửa, phơi nắng, chăm chút từng chi tiết nhỏ để tạo nên sản phẩm dẻo dai, thơm ngọt hương gạo. Mỗi tấm bánh là kết quả của đôi tay khéo léo, là minh chứng cho tinh thần bền bỉ và sự sáng tạo của người phụ nữ – những người đã và đang giữ hồn cho nghề truyền thống qua bao thế hệ.

Đối với nghề làm bánh tráng, phụ nữ là lực lượng lao động chủ yếu. Đi dọc các làng nghề bánh tráng như Trảng Bàng (Tây Ninh), Phú Hòa Đông (TP. Hồ Chí Minh), An Ngãi (Long Điền, Bà Rịa Vũng Tàu nay là TP. Hồ Chí Minh) chúng ta dễ dàng bắt gặp hình ảnh quen thuộc là những người phụ nữ tất bật bên lò tráng, đôi tay thoăn thoắt, tỉ mỉ tạo nên từng tấm bánh tráng mỏng, dẻo, trắng ngần đang âm thầm giữ gìn và thổi hồn vào một nghề truyền thống lâu đời của dân tộc.

Mỗi tấm bánh tráng nhìn đơn giản nhưng để ra được một tấm bánh hoàn hảo là kết quả của của sự tỉ mỉ và kiên trì. Từ khâu chọn gạo ngon, xay bột đúng độ, tráng bánh sao cho mỏng mà không rách, đến việc phơi nắng vừa đủ để bánh dẻo dai – tất cả đều cần bàn tay tinh tế và con mắt kinh nghiệm, mà ở nhiều nơi, chỉ có phụ nữ mới đảm nhận được.

Đối với các làng nghề bánh tráng Phú Hòa Đông, bánh tráng An Ngãi thì lò bánh của mỗi gia đình thường gồm khu ngâm gạo, cối xay gạo, lò tráng bánh và lò nướng bánh. Mỗi sớm tinh mơ, khói bếp từ những lò tráng lại tỏa ra, quyện trong mùi gạo mới thơm nồng. Phụ nữ phải thức dậy từ lúc 1 giờ sáng, vo gạo, xay bột và đốt lò tráng bánh. Để làm được bánh tráng dẻo, mềm, khi ăn cảm nhận vị ngọt, bùi và đậm đà thì quan trọng nhất là chọn gạo. Gạo làm bánh phải là gạo tẻ. Sau khi ngâm kỹ, gạo được xay thành bột và pha đảm bảo độ sánh, kết dính vừa phải. Mỗi mẻ bánh thành công hay thất bại phụ thuộc vào công đoạn pha bột. Bột khô hay nhão sẽ khiến bánh bị hư và người làm sẽ lỗ vốn. Về nhiệt độ khi tráng bánh, họ phải canh lửa đều, đủ nóng, tráng bánh mỏng mà không rách rồi phơi bánh đủ nắng, sao cho bánh khô đều, không cong, không gãy để bánh vừa dẻo vừa thơm.

Với cách làm truyền thống, khi tráng bánh, người phụ nữ cần mẫn dùng gáo dừa múc từng vá bột gạo và tráng đều trên một tấm vải được căng sẵn trên miệng nồi lớn đang chứa nước bên trong, khiến bột thành lớp mỏng và tròn, rồi đậy nắp lại, chờ hơi nước làm chín. Ở công đoạn này, người thợ lành nghề phải rất tỉ mỉ và nhanh nhẹn mới thu được thành quả đạt chuẩn. Sau khi bánh chín, người thợ phải lập tức dùng một chiếc ống luồn dây ánh, gỡ ra trải lên một chiếc vỉ (hay còn gọi phên; liếp) được đan bằng tre đem phơi. Dưới cái nắng gay gắt của miền Nam, ta thấy thấp thoáng bóng dáng của người phụ nữ Việt Nam – thầm lặng, bền bỉ canh từng lớp bánh, phơi từng tấm tráng – công việc tưởng chừng đơn giản nhưng đòi hỏi sự chính xác đến từng chi tiết.

Tác phẩm: Bánh tráng, tác giả: Đặng Thị Kim Phương

Ngoài ra, làng nghề bánh tráng Trảng Bàng độc đáo bởi bánh tráng phơi sương – một sáng tạo độc đáo từ điều kiện tự nhiên nơi đây, tạo nên chiếc bánh mềm, dẻo, thơm ngon. Đối với bánh tráng phơi sương Trảng Bàng sẽ được tráng hai lớp bột chồng khít lên nhau chứ không phải một như những loại bánh thông thường. Khi bánh chín tới sẽ được vớt ra một chiếc vỉ tre rồi đem phơi dưới nắng nhẹ trong vòng 30 phút đến 1 tiếng tùy theo thời tiết. Chờ bánh tráng vừa khô và hơi bong lên thì người phụ nữ se gỡ ra rồi đem nướng qua lửa. Nếu khâu chọn lựa nguyên liệu và tráng bánh tạo thành vị ngon thì công đoạn nướng cũng như phơi sương sẽ làm nên sự khác biệt của bánh tráng Trảng Bàng. Người nướng cần hết sức tỉ mỉ và nhanh nhẹn, liên tục lật trở qua lại để bánh nở bung đều và phải canh sao cho bánh tráng vừa chín, hai lớp bột không bị bong tróc. Bánh tráng nướng xong sẽ mang đi phơi sương từ khoảng 9 – 10 giờ đêm hoặc 2 – 3 giờ sáng. Khi hơi sương làm cho bánh vừa đủ độ mềm dẻo thì xếp lại, cho vào túi và cột chặt miệng để tránh không khí lọt vào làm bánh bị chai cứng. Điều cực nhất của nghề làm bánh tráng Trảng Bàng là người phụ nữ phải ngồi hàng giờ bên lò lửa đỏ rực, mỗi ngày đều thức khuya, dậy sớm để lấy đủ sương cho bánh đạt chất lượng. Chính vì lẽ đó nên mỗi chiếc bánh tráng phơi sương đều hội tụ bên trong tất cả những tinh hoa của đất trời và công sức của người nghệ nhân, là biểu tượng của văn hóa lao động và bản sắc địa phương.

Bánh tráng xưa nay luôn gắn liền với ẩm thực Việt Nam trải dài từ Bắc đến Nam. Tùy theo vùng miền mà người ta kết hợp và chế biến ra vô vàn món ăn thơm ngon cùng với loại bánh độc đáo này. Ngoài ra, bánh tráng còn được người dân sáng tạo nhiều loại bánh khác nhau: bánh tráng nướng, bánh tráng nem, bánh tráng mè, bánh tráng ớt, bánh tráng trộn, bánh tráng muối, bánh tráng cuốn… Bởi lẽ đó có thể khẳng định bánh tráng không chỉ để ăn cho ngon miệng mà còn là một món ăn tinh thần không thể thiếu của người dân Việt Nam phục vụ cả nhu cầu ẩm thực và thương mại.

Trong hành trình giữ gìn và phát triển nghề làm bánh tráng, người phụ nữ đóng vai trò trung tâm. Họ không chỉ là người lao động chính, trực tiếp thực hiện từng công đoạn, mà còn là người truyền lửa đam mê cho thế hệ sau. Bằng kinh nghiệm, bí quyết gia truyền và sự khéo léo, người bà, người mẹ đã hướng dẫn con cháu, làm nên hương vị đặc trưng của làng nghề.

Không dừng lại ở vai trò sản xuất, phụ nữ còn góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế. Nhiều người đã mạnh dạn khởi nghiệp, đổi mới bằng cách áp dụng máy móc, cải tiến quy trình phơi sấy, đóng gói, xây dựng thương hiệu riêng và tham gia thương mại điện tử. Nhờ đó, nhiều làng nghề đã tạo việc làm ổn định, nâng cao đời sống và thúc đẩy du lịch địa phương.

Trong bối cảnh nhiều nghề thủ công dần bị lãng quên, việc gìn giữ nghề bánh tráng không chỉ là bảo tồn một nét đẹp ẩm thực độc đáo mà còn duy trì bản sắc cộng đồng. Nhờ những nỗ lực gìn giữ và quảng bá, nhiều làng nghề bánh tráng nổi tiếng như Trảng Bàng (Tây Ninh) và An Ngãi đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.

Nghề làm bánh tráng đã trở thành biểu tượng cho vẻ đẹp của lao động và con người Việt Nam, nơi người phụ nữ giữ lửa hồn quê. Qua từng lớp bánh mỏng manh, ta có thể cảm nhận vị ngọt của gạo, vị mặn của mồ hôi, và vị ấm của lòng người. Những giá trị chỉ đôi tay khéo léo, nhẫn nại và tình yêu nghề của người phụ nữ mới tạo nên. Qua đó, phụ nữ Việt Nam không chỉ khẳng định vai trò kinh tế mà còn góp phần quảng bá hình ảnh quê hương, đất nước.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 27 tháng 10 năm 2025

Huỳnh Thị Kim Loan

Phòng Truyền thông – Giáo dục – Quan hệ Quốc tế

Tài liệu tham khảo

Trần Ngọc Điệp (2005), bánh tráng phơi sương Trảng bàng – Nam Bộ Đất và Người tập III, NXB Trẻ
Phạm Hữu Thắng Đạt (2002), Chuyện làng nghề đất Quảng, NXB Đà Nẵng
https://vntravel.org.vn/net-dep-lang-nghe-banh-trang-phu-hoa-dong-giu-lua-nghe-xua-a2337.html
https://vaas.vn/kienthuc/Caylua/12/09_banhtrang.htm
https://www.vntrip.vn/cam-nang/du-lich-lang-nghe-banh-trang-an-ngai-o-ba-ria-vung-tau-698

Nguồn: https://baotangphunu.com/phu-nu-nam-bo-trong-bao-ton-va-phat-huy-nghe-banh-trang-truyen-thong/