Tinh tú đất Việt: Sừng sững bậc danh nho

Nói về việc viết sách, chính Lê Quý Đôn chia sẻ trong bài tựa sách Vân đài loại ngữ rằng thường khi đọc sách sẽ ghi chép những lời nói, sự tích… sau thêm ý kiến, hiểu biết mà bình luận, gom góp lâu ngày thành sách.

"Văn chương là gốc lớn của sự lập thân"

Sách Mẫn Hiên thuyết loại viết về Lê Quý Đôn, có đôi dòng "thông minh dĩnh ngộ hơn người, soạn thuật rất nhiều, học vấn uyên bác". Ngay từ nhỏ, Lê Quý Đôn đã tỏ rõ tài năng thiên bẩm. "Khi ông lên bảy tuổi được gọi là thần đồng. Người bạn cha ra câu đối là "tứ mục" (bốn mắt). Ông đối lại là "tam xuyên" (ba sông). Người bạn của cha nhận xét kỹ mà nói rằng: "Văn chương của thằng bé này có thể dọc ngang thiên hạ được", Phong tục sử ghi.

Bộ Vân đài loại ngữ, bản dịch in năm 1972

ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA

Kiến thức tích lũy qua thời gian nhờ trí nhớ cùng tinh thần tự học không ngừng nên ông được đời truyền tụng là tay không rời sách. Thoái thực ký văn còn ghi lại chuyện có lần đi xa đến vùng hẻo lánh, ở nhờ nhà dân, Lê Quý Đôn mượn sách để xem, xem hết rồi chưa thỏa, đến cả quyển khế ước chủ nhà có ông cũng đọc nốt. "Người hầu (ông Hoàng) hỏi: "Sao phải như thế ạ?". Đáp: "Người ta ai nấy đều có việc của mình, há có thể bỏ phí thời gian sao?". Thái độ trân quý không để thời gian trôi qua vô ích của ông đáng để học hỏi lắm.

Về đường văn chương, Khởi thảo văn học sử Việt Nam - Văn chương chữ Nôm của Thanh Lãng cho rằng ở lĩnh vực văn chương chữ Hán, "Lê Quý Đôn là một nhà bác học đã chấm bút vào hết mọi bình mực: nghị luận, khảo cứu, lịch sử, địa dư, thi ca... và đã để lại một sự nghiệp bao la ngoài sức tưởng tượng". Với tài năng ấy, Tam khôi bị lục có lưu ý khi đi sứ Trung Hoa, "ông nhờ văn chương mà làm nước Tàu và bồi thần Triều Tiên đều kính mến". Trong quan niệm của Lê Quý Đôn thể hiện ở Vân đài loại ngữ, ông nhấn mạnh tầm quan trọng "văn chương là gốc lớn của sự lập thân, là việc lớn của sự kinh thế". Riêng với thơ ca, làm thơ cần phải có ba yếu tố, gồm tình, cảnh và sự.

Trong các trước tác của ông, Quế Đường thi tập gần 500 bài đáng xem và xứng với nhận xét về tài năng thơ ca của ông ở trên. Thậm chí trong số ấy, có những bài được làm khi mới 10 tuổi, như bài Giang thượng lâu; rồi những bài Lầu sách, Chùa Hương Hải, Núi Lạn Kha, Lê Quý Đôn sáng tác lúc hơn 10 tuổi, được các dịch giả nhận xét là "khẩu khí thơ, ý tứ thơ chững chạc như người đã thành niên". Ở lời tựa dành cho bộ thi tập này, Phan Huy Chú ghi: "Sự kỳ diệu trong những lời ngâm vịnh của ông lại cũng như chim [ríu rít] mùa xuân, hoa [tươi nở] đúng kỳ; âm điệu hay, phong cách thanh tao, đâu phải cái nhờ đẽo gọt cầu kỳ mà có thể có được".

Tác phẩm Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, bản dịch in năm 1964

ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA

Học vấn bao trùm

Thọ 58 tuổi, đọc sách từ thơ bé, dùi mài kinh sử rồi thành danh từ nghiệp khoa cử ở tuổi 27, ấy nhưng trước tác của Lê Quý Đôn rất nhiều, chứng tỏ sức viết phi thường, kiến thức sâu rộng của ông, được đương thời và hậu thế đánh giá cao. Tam khôi bị lục ghi, "ông làm các tập sách để đời như là: Thư nghĩa, Dịch thuyết, Quần thư khảo biện, Kiến văn lục, Phủ biên tạp lục, Vân đài loại ngữ, Liên Châu thi tập, Quốc sử tục biên, Toàn Việt thi tập, Đại Việt Thông sử, Âm chất văn chủ, Thánh mô hiền phạm lục".

Trong nghiên cứu Văn minh Việt Nam, GS Nguyễn Văn Huyên đánh giá cao vị trí của Lê Quý Đôn, nhận định ông là "nhà nho uyên bác nhất của triều Lê", "nhà văn hoàn hảo nhất của nền văn Hán - Việt". Đồng thời trưng dẫn ra những cứ liệu để minh xác cho nhận định ấy khi viết "ông viết nhiều, về mọi chủ đề, và các tác phẩm của ông là một kho tài liệu về lịch sử Việt Nam và về văn học chữ Hán tại Việt Nam. Về sử học, ông để lại Đại Việt thông sử, Phủ biên tạp lục, Bắc sứ thông lục và Kiến văn tiểu lục. Về thơ, có Quế Đường thi tập, Toàn Việt thi lục; về tiểu luận văn học và triết học: Vân đài loại ngữ, Thư kinh diễn nghĩa, Quần thư khảo biện, Âm chất văn chú và Danh thần lục".

Tượng danh nhân Lê Quý Đôn trong khuôn viên Trường THPT Lê Quý Đôn, P.Xuân Hòa, TP.HCM cùng câu danh ngôn “Phi trí bất hưng”

ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA

Xem qua một số tác phẩm gắn với tên tuổi của vị danh sĩ đất Diên Hà, chứng tỏ cho những tán dương về ông. Sách Phủ biên tạp lục viết về Đàng Trong khi ông vào Thuận Hóa làm Hiệp trấn tham tán quân cơ năm Bính Thân (1776), giúp ta hình dung lịch sử, phong tục, chế độ chính trị, kinh tế... của xứ Nam Hà thời chúa Nguyễn với những số liệu cụ thể mà cho đến nay, đây vẫn là tài liệu quan trọng khi nghiên cứu, tìm hiểu Đàng Trong thế kỷ XVIII. Vân đài loại ngữ được Khiêm trai Trần Danh Lâm, người viết đề tựa cho bộ sách này, xem là tinh túy hơn cả trong các tác phẩm của Lê Quý Đôn khi chia môn loại rõ ràng với đủ các lĩnh vực thiên văn, địa lý, thư tịch, phẩm vật, có thể cho là thông hiểu được cả thiên - địa - nhân…

"Học vấn bao trùm, xem rộng khắp hết sách vở, nhờ văn chương mà đi thi chiếm bảng đầu. Có kiến thức mênh mông đồ sộ, lại sở trường bậc nhất ở trước thuật. Đối với ngũ kinh, tử, sử không sách nào không biên soạn, sao lục. Biện luận, trước tác thì phong phú. Thật sừng sững là bậc danh nho của cả một đời". Lời tán dương trân trọng của Phan Huy Chú khi đề tựa cho tập Quế Đường thi tập chắc chắn không phải ngoa ngôn. (còn tiếp) 

Nguồn: https://thanhnien.vn/tinh-tu-dat-viet-sung-sung-bac-danh-nho-185251211205844584.htm