Bên trong "cuộc chảy máu chất xám ngược" từ Mỹ về Trung Quốc

Một nhà vật lý hạt nhân từ Đại học Princeton danh giá, một kỹ sư cơ khí từng giúp NASA khám phá khả năng sản xuất trong không gian, một nhà thần kinh học thuộc Viện Y tế Quốc gia Mỹ và hàng loạt các nhà toán học, chuyên gia trí tuệ nhân dạo.

Đó chỉ là một số trong nhiều nhân tài nghiên cứu quyết định rời Mỹ sang làm việc tại Trung Quốc.

Trang tin CNN cho biết ít nhất 85 nhà khoa học trẻ và kỳ cựu từng công tác tại Mỹ đã gia nhập các viện nghiên cứu Trung Quốc để làm việc toàn thời gian kể từ đầu năm ngoái. Trong số này, có hơn một nửa mới quyết định chuyển sang Trung Quốc từ năm 2025.

Các chuyên gia cho rằng xu hướng này sẽ còn mở rộng khi Nhà Trắng dưới thời Tổng thống Donald Trump thúc đẩy cắt giảm ngân sách nghiên cứu và siết chặt giám sát nhân tài nước ngoài, khi mà Bắc Kinh lại tăng đầu tư đổi mới sáng tạo trong nước.

Hầu hết họ là một phần của cái gọi là hiện tượng “chảy máu chất xám ngược”, đã làm dấy lên câu hỏi về khả năng của Mỹ trong việc thu hút và giữ chân các nhà khoa học hàng đầu. Việc thu hút nhân tài từng là yếu tố giúp Mỹ giữ vị trí dẫn đầu trong khoa học và công nghệ suốt thời kỳ hậu Thế chiến thứ hai

"Chảy máu chất xám ngược" có thể tác động trực tiếp đến cuộc cạnh tranh giữa Washington và Bắc Kinh nhằm thống lĩnh những ngành sẽ định hình tương lai như trí tuệ nhân tạo, máy tính lượng tử, chất bán dẫn, công nghệ sinh học và thiết bị quân sự thông minh.

Từ nhiều năm qua, Trung Quốc đã tìm cách thu hút nhân tài quốc tế. Mục tiêu được nhắm tới bao gồm hàng nghìn nhà nghiên cứu Trung Quốc từng rời quê hương để theo học cao học ở Mỹ và các nước khác, rồi trở thành những người tiên phong, lãnh đạo trong hoạt động nghiên cứu khoa học công nghệ ở Mỹ.

Sứ mệnh thu hút nhân tài ngày càng được đề cao khi Mỹ duy trì việc kiểm soát công nghệ nghiêm ngặt với Trung Quốc, còn Chủ tịch Tập Cận Bình thì coi năng lực đổi mới là con đường duy nhất để đảm bảo an ninh kinh tế.

Giờ đây, khi chính quyền Tổng thống Donald Trump thúc đẩy cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu liên bang, tăng cường giám sát, tăng kịch trần chi phí visa H1-B cho lao động nước ngoài chuyên môn cao và dùng nguồn tài trợ liên bang làm đòn bẩy với các trường đại học, sứ mệnh ấy của Trung Quốc như được tiếp sức.

Các trường đại học Trung Quốc coi những thay đổi ở Mỹ như một “món quà từ chính quyền Trump” giúp họ tuyển được nhiều nhân tài hơn, và chất lượng hơn. Đó là nhận định của giáo sư Yu Xie, nhà xã hội học tại Đại học Princeton, người đã nêu ý kiến với CNN khi thăm các trường đại học Trung Quốc vào đầu năm nay. “Bạn sẽ thấy sự bùng nổ của các chương trình nghiên cứu, đào tạo mới. Tất cả được củng cố và cải tiến trên mọi lĩnh vực tại Trung Quốc,” Xie nói.

Quốc hội Mỹ được dự đoán sẽ bác bỏ một số đề xuất cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu của chính quyền Trump cho năm tài chính tới. Nhưng những động thái cắt giảm và tái cấu trúc khoa học trong những tháng gần đây, cùng việc giám sát chặt sinh viên và nhà nghiên cứu quốc tế khi xin visa, đã ảnh hưởng đến các phòng thí nghiệm và tạo ra những bất định kéo dài.

Lo lắng đặc biệt tăng cao đối với nhóm những nhà khoa học có liên hệ với Trung Quốc, quốc gia từ lâu đã gửi nghiên cứu sinh tiến sĩ khoa học và kỹ thuật sang Mỹ nhiều hơn bất kỳ nước nào khác.

Robot chơi bóng với nhau trong một sự kiện thu hút nhiều sự chú ý diễn ra tại Bắc Kinh, Trung Quốc. (Nguồn: CNN)

Đầu năm nay, chính quyền Trump dùng visa cấp cho sinh viên Trung Quốc làm “quân bài” trong đàm phán thương mại. Tháng 7, các nhà lập pháp Mỹ kêu gọi khôi phục “Sáng kiến Trung Quốc”. Đây là một chương trình an ninh quốc gia gây tranh cãi, đã ra mắt trong nhiệm kỳ đầu của Trump, sau đó bị hủy bỏ vì lo ngại làm gia tăng sự nghi ngờ và định kiến với giới học thuật gốc Trung Quốc.

Trong những năm gần đây, Trung Quốc đã chào đón ngày càng nhiều học giả từ Mỹ và khắp thế giới, khi năng lực và tham vọng khoa học của nước này ngày một lớn mạnh. Nhiều trường hợp di chuyển gần đây đã được chuẩn bị từ trước khi Trump trở lại Nhà Trắng. Nhưng những biến chuyển hiện nay ở Mỹ có thể đã tạo ra lợi thế lớn hơn cho các tổ chức học thuật Trung Quốc.

Bài xã luận gần đây đăng trên tờ Nhân dân Nhật báo của Trung Quốc đã thể hiện rõ cách Bắc Kinh nhìn nhận cơ hội này, khi gọi Trung Quốc là “bến cảng an toàn” và “nơi để tỏa sáng” cho các học giả Trung Quốc và Hoa kiều đang chịu sự “can thiệp liều lĩnh” từ “một số quốc gia phương Tây.”

“Cố gắng hết sức”

CNN cho biết trong các trường đại học Trung Quốc, phần lớn phản ứng với thời cơ mới theo cách thức kín đáo. Theo đó, các trường sẽ lặng lẽ tiếp cận để mời các nhà nghiên cứu ở Mỹ về nước.

Lu Wuyuan, một nhà hóa học protein, từng là giáo sư ở Đại học Maryland trước khi chuyển sang Đại học Phục Đán (Thượng Hải) hồi năm 2020, chia sẻ với CNN rằng có một “sự gia tăng rõ rệt về số lượng đơn xin việc từ nước ngoài.” Theo ông, xu hướng các nhà khoa học được đào tạo ở nước ngoài trở về Trung Quốc đã trở thành một “dòng chảy mạnh mẽ, có lẽ là không thể đảo ngược.”

Tất nhiên, vẫn có những hoạt động tuyển nhân tài diễn ra công khai trên mạng. Ví dụ như đầu năm nay, Đại học Vũ Hán đã đăng bài viết trên mạng xã hội, mời gọi “nhân tài khắp thế giới nộp đơn” ứng tuyển vị trí giáo sư. Bảng lương đi kèm cho thấy những ai tập trung vào robot, trí tuệ nhân tạo hoặc an ninh mạng có thể nhận được mức hỗ trợ cao nhất từ quỹ nghiên cứu của trường.

Những gói hỗ trợ, bao gồm ưu tiên tiếp cận nguồn vốn, thưởng, trợ cấp nhà ở, hỗ trợ chăm sóc gia đình, vẫn được các trường đại học Trung Quốc quảng bá hàng năm và thường gắn với quỹ nhà nước dành cho “tài năng trẻ xuất sắc” từ nước ngoài.

Không phải mọi chương trình đều tập trung vào học thuật. Chẳng hạn, chương trình Qiming với mục tiêu đưa các nhà nghiên cứu hàng đầu vào lĩnh vực công nghệ thương mại của Trung Quốc, thường yêu cầu ứng viên có bằng tiến sỹ và kinh nghiệm làm việc ở nước ngoài. Một chuyên gia săn tài năng ở Giang Tô nói với CNN rằng trọng tâm tuyển dụng là những người có chuyên môn cao trong lĩnh vực chất bán dẫn, để chống lại việc Mỹ hạn chế xuất khẩu công nghệ. Ông cho biết trong năm tới, trọng tâm có thể sẽ mở rộng sang “trí tuệ nhân tạo và khoa học lượng tử, đặc biệt là truyền thông lượng tử và đo lường chính xác.”

Chính phủ Trung Quốc cũng đang mở rộng các kênh thu hút nhân tài. Chương trình Qiming đã mở thêm một đợt tuyển dụng đặc biệt vào mùa Hè vừa qua, dành riêng cho nhân tài từ Mỹ và châu Âu, trong động thái được gọi là “chưa từng có tiền lệ.”

Tháng trước, giới chức Trung Quốc công bố sẽ đưa ra loại visa mới dành cho nhân tài trẻ tuổi trong lĩnh vực khoa học và công nghệ, gọi là visa K, có hiệu lực từ 1/10. Tháng 7, Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia mở thêm một đợt tuyển bổ sung cho chương trình tài trợ “tài năng trẻ xuất sắc” từ nước ngoài, bên cạnh đợt thường niên diễn ra đầu năm.

Chính phủ Mỹ từ nhiều năm nay coi các chương trình thu hút nhân tài của Trung Quốc là mối đe dọa. Cơ quan điều tra liên bang (FBI) gọi chúng là một phần của "nỗ lực đánh cắp công nghệ nước ngoài" phục vụ mục tiêu chính phủ và quân đội Trung Quốc.

“Một quốc gia thịnh vượng khi khoa học và công nghệ hưng thịnh”

Nỗ lực dài hơi của Trung Quốc trong việc thu hút và giữ chân nhân tài còn được thúc đẩy bởi một yếu tố khác, chính là sự trỗi dậy kinh tế và khoa học của đất nước này.

Hơn ai hết, Lu đã chứng kiến rõ sự thay đổi. Ông nhớ lại thời điểm bản thân quyết định học cao học ở Mỹ vào năm 1989, Trung Quốc khi đó còn nghèo khó, thiếu thốn nguồn lực và lạc hậu về khoa học, công nghệ.

Nhưng kể từ đó, nhiều điều đã thay đổi. Trung Quốc phát triển kinh tế nhanh chóng, đồng thời tăng chi mạnh cho nghiên cứu và phát triển (R&D). Năm 2023, Trung Quốc chi hơn 780 tỷ USD cho R&D, gần tương đương mức 823 tỷ USD của Mỹ, theo số liệu từ tổ chức OECD.

“Một quốc gia thịnh vượng khi khoa học và công nghệ hưng thịnh,” Chủ tịch Tập Cận Bình phát biểu trước các học giả và giới chức cấp cao ở Bắc Kinh mùa Hè năm ngoái. Ông cam kết Trung Quốc sẽ trở thành quốc gia “mạnh” và tự cường trong khoa học, công nghệ vào năm 2035.

Người dân Trung Quốc quan sát mẫu đất đá do tàu vũ trụ nước này mang về từ vùng tối của Mặt trăng. (Nguồn: CNN)

Những nỗ lực này đã cho kết quả. Năm ngoái, chương trình không gian đầy tham vọng của Trung Quốc đưa về mẫu vật đầu tiên từ vùng tối của Mặt Trăng. Trung Quốc đang dẫn đầu trong các lĩnh vực như năng lượng tái tạo, truyền thông lượng tử và cả vũ khí siêu vượt âm. Đầu năm nay, start-up ít tên tuổi DeepSeek gây chấn động Thung lũng Silicon khi ra mắt chatbot có thể cạnh tranh với mô hình AI của công ty OpenAI với chi phí thấp hơn nhiều.

Theo Nature Index, ngày hôm nay các nhà khoa học Trung Quốc công bố nhiều nghiên cứu trên các tạp chí khoa học tự nhiên và y tế chất lượng cao hơn cả đồng nghiệp Mỹ. Trong khi đó, hàng loạt các đại học Trung Quốc đã lọt vào top 50 trường tốt nhất thế giới.

Tuy nhiên, giới chuyên gia cho rằng Trung Quốc vẫn còn một khoảng cách lớn để bắt kịp vị thế khoa học hàng đầu của Mỹ, và nỗ lực R&D có thể bị ảnh hưởng bởi nền kinh tế đang chững lại.

“Nếu các đại học Mỹ vẫn duy trì mức tài trợ như thường lệ… Trung Quốc sẽ mất rất nhiều thời gian để bắt kịp. Nhưng nếu các đại học Mỹ mắc sai lầm và để mất nhân tài, không nhất thiết những người này phải sang Trung Quốc mà sang châu Âu hay các nơi khác, thì đó sẽ là thảm họa cho họ,” nhà toán học đoạt giải Fields Yau Shing-tung, người từng công tác ở Đại học Harvard và đã về Đại học Thanh Hoa vào năm 2022, nhận định.

“Chính sách thiển cận”

Các nhà khoa học chuyển về Trung Quốc nêu hàng loạt lý do cho quyết định của mình như muốn gần gũi cha mẹ già, tìm một chương mới trong sự nghiệp, mong muốn đóng góp đào tạo thế hệ trẻ. Nhiều người trong giới nghiên cứu nhấn mạnh họ không coi khoa học là trò chơi được mất, mà là công việc mang lại lợi ích xuyên biên giới, dựa vào hợp tác quốc tế.

Nhưng trong bối cảnh Washington và Bắc Kinh ngày càng coi nhau là đối thủ, ngay cả một quyết định “phi chính trị” như chọn nơi làm việc cũng có thể bị coi là mang màu sắc chính trị.

Trong một cuộc phỏng vấn với đài Phoenix TV, nhà toán học danh tiếng Zhang Yitang, người xây dựng sự nghiệp ở Mỹ từ năm 1985, nói rằng quyết định gia nhập Đại học Tôn Trung Sơn trong năm nay phần nào xuất phát từ mối quan hệ Mỹ - Trung ngày càng xấu đi.

Ví dụ rõ nhất cho sự chuyển dịch từ hợp tác sang cạnh tranh là Sáng kiến Trung Quốc 2018, nhằm điều tra cáo buộc đánh cắp sở hữu trí tuệ trong các trường đại học, bao gồm việc liệu các nhà nghiên cứu có công bố đúng mối quan hệ của họ với các cơ sở Trung Quốc hay không.

Dù có một số lời buộc tội, nhiều cáo buộc sau đó bị hủy bỏ. Chương trình này cuối cùng bị bãi bỏ vào năm 2022.

Ngày 22/7 vừa qua, một bức thư được hơn 1.000 giảng viên và nhà nghiên cứu Mỹ ký tên, đã đưa ra cảnh báo chống lại việc khôi phục chương trình này. Theo họ, Sáng kiến Trung Quốc 2018 rốt cục lại giúp Trung Quốc tuyển được nhiều nhân tài hơn bất kỳ chương trình nào khác mà nước này từng triển khai.

Một nghiên cứu do giáo sư Yu Xie ở trường Princeton và cộng sự thực hiện hồi năm 2023 cho thấy, sau khi Sáng kiến Trung Quốc được thực hiện, số lượng nhà khoa học gốc Hoa rời Mỹ tăng 75%. Trong đó, khoảng 2/3 chọn trở về Trung Quốc.

Trong số những người rời đi có Lu, nhà hóa học protein từng làm việc tại Đại học Maryland suốt hai thập kỷ để nghiên cứu về ung thư và bệnh truyền nhiễm. Ông kể lại với CNN rằng nhiều năm trước, quan hệ hợp tác nghiên cứu với Trung Quốc được xem là nâng cao uy tín cho trường đại học cũng như bản thân ông, cho đến khi nó trở thành tâm điểm điều tra của Viện Y tế Quốc gia Mỹ. Lu nói rằng công việc tại Trung Quốc không hề mâu thuẫn với công việc mà ông nhận tiền tài trợ từ chính quyền liên bang ở Mỹ.

Giờ đây, Lu lo ngại về sự đổ vỡ sâu sắc hơn trong hợp tác khoa học Mỹ - Trung, vốn từng rất có lợi cho cả đôi bên. “Không còn nghi ngờ gì nữa, các chính sách thiển cận của chính quyền hiện tại đã bóp nghẹt hợp tác khoa học Mỹ - Trung. Trớ trêu thay, Mỹ có thể chịu thiệt hại lớn hơn nhiều so với Trung Quốc, đất nước đang nhanh chóng và tự tin vươn lên thành cường quốc khoa học, công nghệ,” ông nói./.

(Vietnam+)

Nguồn: https://www.vietnamplus.vn/ben-trong-cuoc-chay-mau-chat-xam-nguoc-tu-my-ve-trung-quoc-post1066094.vnp