Bếp lửa trong đời sống người Mạ

Giữa đại ngàn nam Tây Nguyên vẫn tồn tại ngôi nhà dài truyền thống của người Mạ, tại khu vực Bảo Lâm, tỉnh Lâm Đồng. Bà Ka Dít đã gần 70 mùa rẫy là chủ nhân cũng không nhớ nổi ngôi nhà khai sinh từ lúc nào.

Nhà dài là loại hình kiến trúc tiêu biểu của đồng bào dân tộc bản địa giữa đại ngàn nam Tây Nguyên. Một mô thức phù hợp với môi trường sống kiểu quần cư cộng đồng theo từng bon (buôn), dòng họ và ẩn chứa bên trong kiến trúc bình dị đó là những giá trị văn hóa truyền thống. “Giữ cái nhà dài để nuôi lửa thiêng, giữ ấm gia đình”, bà Ka Dít trò chuyện. Nhà dài của người Mạ là nơi cư ngụ của nhiều hộ gia đình nhỏ có quan hệ huyết thống. Mỗi gia đình nhỏ đều có bếp nấu ăn riêng, được xếp thành một dãy ở giữa dọc theo chiều dài ngôi nhà. Tại gian chính, có bếp bên phải dành cho chủ nhà và cũng là nơi để tiếp khách. Với người Mạ, bếp lửa không chỉ là nơi nấu nướng hay sưởi ấm, mà còn là “linh hồn” của ngôi nhà dài, không gian văn hóa nuôi dưỡng đời sống tinh thần, gắn kết cộng đồng và tạo nên bản sắc của tộc người này.

Theo truyền thống, mỗi khi người Mạ dựng xong nhà mới, việc đầu tiên là chủ nhà tiến hành nghi thức lễ cúng thần lửa và xin phép được nhóm lửa. Người nhóm lửa thường là người có uy tín nhất trong dòng tộc. Ngọn lửa đầu tiên phải được giữ cháy liên tục suốt ngày đêm, sau đó than trong bếp được ủ dưới tro để lửa luôn bền bỉ, không bao giờ tắt. Người Mạ rất coi trọng việc chọn đất làm bếp mới, khuôn bếp và ba hòn kê làm bếp nấu phải được làm từ đất lấy trên các gò cao. Già làng K’Diệp cho biết, bếp của người Mạ có hình chữ nhật hoặc hình vuông, được khoanh bằng các thanh gỗ, lòng bếp nện đất để phòng lửa cháy xuống sàn. Giữa bếp đặt ba hòn đất nung tạo thành chân kiềng để đun nấu. Phía trên, cách mặt sàn nhà hơn 1m là giàn bếp làm bằng tre nứa để lương thực, thực phẩm cần sấy khô như da trâu, cá suối… Trên cùng là giàn khói treo những trái bầu khô, các loại giống cây trồng hay các vật dụng đan lát cần tạo màu đen bóng và giữ độ bền chắc hơn. Bếp của người Mạ vừa giữ vai trò nấu nướng, vừa là “kho” dự trữ và không gian bảo quản đặc biệt.

Thuở xưa, lửa trong bếp của người Tây Nguyên không bao giờ tắt. Bếp nuôi lửa. Lửa mang lại văn minh cho mỗi gia đình và cộng đồng. Lửa là ánh sáng huyền thoại trong đêm sâu thẳm đại ngàn. Lửa giúp làm nên món xôi nếp nương, cà đắng da trâu, thịt nướng, cá nướng thơm lừng. Ngọn lửa ấy, ngoài chức năng sưởi ấm còn là vị thần chứng giám những điều giáo huấn mang tính dòng tộc, cộng đồng. Ngày mới, lửa theo con người lên rẫy. Lúc buôn làng có hội, lửa được thắp lên ở vị trí trung tâm để mọi người nhìn thấy và mang lễ vật đến chung vui cộng đồng. Lửa cứ thế theo con người đến lễ Pơ thi ở đằng tây cánh rừng Yàng. Với người Mạ, sau những bữa cơm gia đình buổi tối, mọi người quây quần quanh bếp lửa, chia sẻ những câu chuyện trong cuộc sống; phụ nữ thì dệt thổ cẩm, hát dân ca; đàn ông diễn tấu nhạc cụ, truyền dạy cồng chiêng và mọi người được nghe già làng kể chuyện về các vị thần linh, về núi rừng, nương rẫy, luật tục…

Theo già làng K’Diệp, khu vực bếp chính dành riêng tiếp khách, cũng là nơi diễn ra các nghi lễ quan trọng trong dòng tộc, như lễ đặt tên con, nghi thức cưới hỏi, cúng nhà mới hay có khách quý… Vào các dịp này, thành viên trong dòng tộc tập trung quanh bếp chính và ngọn lửa được thổi bùng lên; tiếng cồng, tiếng chiêng cũng ngân lên rộn rã; mọi người vít cong cần rượu thơm lừng và bắt đầu hát ca, xoang rạo rực quanh bếp lửa hồng. Trong đời sống ấy, lửa không chỉ xua tan giá lạnh, mà còn nuôi dưỡng tình thân, kết nối cộng đồng.

Không chỉ trong không gian nhà dài, người Mạ còn có lễ cúng thần lửa mang ý nghĩa cộng đồng. Trong đêm hội, già làng làm lễ, dùng lửa thiêng chia về từng bếp trong buôn làng, như lời chứng giám của thần linh, mang đến sự ấm no và an lành. Ngày nay, theo tiến trình phát triển, đời sống người Mạ đã đổi thay, những ngôi nhà dài lùi dần vào ký ức thay bằng nhà xây kiên cố và không gian bếp “nuôi lửa” truyền thống đã ít dần, kéo theo sự mai một của nhiều phong tục, nghi lễ xưa. Song, niềm tin từ ngọn lửa thiêng, bếp lửa truyền thống vẫn luôn rực đỏ trong ký ức và tâm thức cộng đồng người Mạ.

Bài và ảnh: BẢO VĂN

Nguồn: https://baolamdong.vn/bep-lua-trong-doi-song-nguoi-ma-394279.html