Chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm bắt đầu từ địa phương

Những kế hoạch đang rời khỏi bàn hội nghị để đến cánh đồng, nơi các tỉnh như Đồng Tháp, Sơn La, Nghệ An thử nghiệm mô hình gắn sản xuất với sinh kế, môi trường.

Từ sau Hội nghị Thượng đỉnh Liên hợp quốc về Hệ thống Lương thực – Thực phẩm, Việt Nam là một trong số ít quốc gia Châu Á ban hành Kế hoạch hành động quốc gia (FST-NAP), xác định 5 lĩnh vực chuyển đổi trọng tâm. Nhưng như các chuyên gia đánh giá, chính những gì diễn ra ở cấp địa phương mới là thước đo thực sự của thành công.

PGS.TS Trần Minh Tiến, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS). Ảnh: Bảo Thắng.

Theo PGS.TS Trần Minh Tiến, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS), thách thức lớn nhất hiện nay là làm sao để địa phương có thể tự chủ ra quyết định dựa trên dữ liệu đáng tin cậy. “Chúng ta đã nói nhiều về chuyển đổi hệ thống thực phẩm, nhưng nếu thiếu dữ liệu thì việc hoạch định ở cấp tỉnh vẫn chỉ là ước đoán”, ông nói tại Hội nghị Hợp tác song phương Việt Nam - Ireland về chuyển đổi hệ thống nông nghiệp - thực phẩm sáng 4/11.

VAAS đang phối hợp cùng Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng các đối tác quốc tế xây dựng nền tảng thông tin trực tuyến, kết nối dữ liệu về cây trồng, đất đai, phát thải và dinh dưỡng. Ông Tiến cho rằng cơ sở dữ liệu này sẽ là công cụ giúp chính quyền cấp tỉnh đánh giá đúng tiềm năng từng vùng, đồng thời theo dõi tiến độ chuyển đổi qua các chỉ số cụ thể.

“Không thể chuyển đổi dựa trên cảm tính. Nếu địa phương có thể đo được năng suất, giá trị dinh dưỡng và phát thải, họ sẽ biết chính xác nên ưu tiên đầu tư vào đâu”, ông Tiến phân tích.

Đồng quan điểm, PGS.TS Đào Thế Anh, Chủ tịch Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam, nguyên Phó Giám đốc VAAS cho rằng chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm không thể chỉ nhìn từ ngành nông nghiệp. “Chúng ta phải tiếp cận tổng hợp, kết hợp dinh dưỡng, sức khỏe, môi trường và sinh kế”, ông nói.

Ông dẫn chứng từ mô hình phối hợp giữa nông nghiệp và du lịch ở Sơn La, nơi sản xuất nông sản gắn với tiêu dùng tại chỗ, góp phần giảm thất thoát thực phẩm và phát triển sinh kế bền vững. Ở Đồng Tháp, các tổ nhóm nông dân được khuyến khích tham gia chuỗi cung ứng có kiểm soát, liên kết giữa sản xuất - chế biến - tiêu thụ trong cùng địa bàn.

“Điều Việt Nam cần là một hệ thống mà các ngành không vận hành tách rời nhau. Nông nghiệp vẫn là trụ cột, nhưng đó phải là nông nghiệp dựa trên tri thức và quản trị rủi ro mới”, ông bày tỏ. 

PGS.TS Đào Thế Anh, Chủ tịch Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam. Ảnh: Bảo Thắng.

Trên cơ sở đó, chính quyền địa phương nên coi các nhóm nông dân, HTX, viện nghiên cứu và doanh nghiệp là những mắt xích ngang hàng trong chuỗi chứ không phải mối quan hệ xin - cho. Khi cùng chia sẻ thông tin và lợi ích, hệ thống thực phẩm mới có thể chuyển động đồng bộ.

Báo cáo tại hội nghị của TS Trần Văn Thể - chuyên gia kỹ thuật cao cấp của FST-P củng cố thêm nhận định này. 3 tỉnh Sơn La, Đồng Tháp và Nghệ An đang trong giai đoạn đầu triển khai kế hoạch hành động cấp tỉnh - bước đi cụ thể hóa chiến lược quốc gia.

Trong đó, Sơn La tập trung vào nông nghiệp sinh thái và sản phẩm bản địa, gắn chuyển đổi hệ thống thực phẩm với phát triển du lịch cộng đồng. Đồng Tháp chú trọng liên kết chuỗi giá trị lúa – sen - cá, giảm tổn thất sau thu hoạch và tăng tỷ lệ chế biến. Còn Nghệ An định hướng phát triển nông nghiệp dinh dưỡng, chú trọng đa dạng thực phẩm và cải thiện bữa ăn học đường. 

Ba tỉnh này là mô hình thử nghiệm để rút kinh nghiệm cho việc mở rộng trên toàn quốc giai đoạn 2026 - 2030.

Để chuyển đổi ở cấp địa phương không bị đứt gãy sau dự án, cần nguồn lực "tài chính xanh" và sự tham gia của khu vực tư nhân. Đây là điều PGS.TS Đào Thế Anh trăn trở. Ông khuyến nghị, địa phương phải có kế hoạch rõ ràng, minh bạch để huy động vốn, bởi không ai tài trợ cho một bản kế hoạch chung chung. Phải có số liệu, chỉ tiêu và cam kết giám sát.

Bên cạnh đó, yếu tố con người cũng quyết định tốc độ chuyển đổi. Nhiều địa phương đã bắt đầu huy động lực lượng thanh niên, HTX và các doanh nghiệp khởi nghiệp nông nghiệp sạch tham gia vào quá trình này. 

TS Joseph O’Flaherty (trái), chuyên gia của Sustainable Food Systems Ireland. Ảnh: Bảo Thắng.

Đến từ quốc gia có nền sản xuất nông nghiệp tiên tiến, TS Joseph O’Flaherty - chuyên gia của Sustainable Food Systems Ireland chia sẻ: Việt Nam và Ireland có chung thách thức về an toàn thực phẩm và phát thải khí nhà kính - 2 yếu tố không thể tách rời trong quản trị chuỗi giá trị. "Nếu muốn giảm phát thải, bạn phải kiểm soát tốt an toàn thực phẩm vì đó là nơi bắt đầu của tính bền vững”, ông nói.

Theo ông, Việt Nam đã đi đúng hướng khi để các tỉnh chủ động xác định vấn đề ưu tiên thay vì áp dụng một mô hình chung. Cách làm này giúp địa phương linh hoạt hơn, đồng thời tạo điều kiện để đối tác quốc tế hỗ trợ kỹ thuật phù hợp với từng vùng sinh thái.

Từ khung chính sách Trung ương đến hành động cụ thể ở cấp tỉnh, hành trình chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm của Việt Nam đang dần hình thành một cấu trúc mới, nơi dữ liệu, tri thức và cộng đồng cùng vận hành.

“Chuyển đổi chỉ có ý nghĩa khi nông dân, doanh nghiệp và nhà khoa học cùng hành động”, ông Trần Minh Tiến đánh giá. Còn theo ông Đào Thế Anh, điều quan trọng không phải là tốc độ mà là sự lan tỏa khi người dân cảm thấy mình là một phần của quá trình thay đổi.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/chuyen-doi-he-thong-luong-thuc-thuc-pham-bat-dau-tu-dia-phuong-d782268.html