Giữ lửa “Xắng Cọ”

- Với đồng bào Sán Chỉ tại xã Thống Nhất, hát Xắng Cọ là giá trị văn hóa vô giá, kết tinh sâu sắc trong đời sống tinh thần từ bao đời nay. Với sự vào cuộc của chính quyền địa phương cùng tâm huyết của các nghệ nhân, những làn điệu dân ca đang hồi sinh mạnh mẽ, khẳng định sức sống bền bỉ của di sản trong nhịp sống hiện đại.

Xã Thống Nhất biểu diễn các làn điệu dân ca tại lễ bế mạc lớp tập huấn truyền dạy, trình diễn hát xắng cọ, múa tắc xình xã Thống Nhất năm 2025

Được thành lập trên cơ sở sáp nhập ba xã Thống Nhất, Minh Hiệp và Hữu Lân ( huyện Lộc Bình cũ), xã Thống Nhất hiện có 2.387 người Sán Chỉ (chiếm 16,65% dân số) đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các giá trị truyền thống. Trải qua quá trình định cư lâu đời, họ vẫn vẹn nguyên ý thức gìn giữ bản sắc dân tộc, mà tiêu biểu nhất là những làn điệu hát Xắng Cọ đặc sắc.

Ông Lý Văn Dần, thôn Nà Noong, xã Thống Nhất cho biết: Xắng Cọ (theo tiếng địa phương là xướng ca) là hình thức hát đối đáp nam nữ có tính cộng đồng rất cao. Điểm đặc biệt của Xắng Cọ là sự mộc mạc tuyệt đối, không có bất kỳ loại nhạc cụ nào hỗ trợ. Tất cả sức mạnh biểu cảm đều dồn vào giọng hát, tạo nên sự giao hòa thuần khiết giữa con người với thiên nhiên. Dựa trên không gian và thời gian diễn xướng, người Sán Chỉ chia Xắng Cọ thành ba thể loại chính là: Xắng Cọ (Hát đêm); Chục Cọ (Hát ngày) và Cáng Cọ. Tuy nhiên, người Sán Chỉ thường gọi chung cho các hình thức hát này là Xắng Cọ. Các hình thức hát này thường được phân biệt khác nhau ở âm điệu hát, không gian diễn xướng và nội dung lời hát. Về âm điệu hát:  Hát Xắng Cọ (hát ban đêm), tiết tấu kéo dài hơi, thoạt nghe không rõ âm tiết; hát Chục Cọ (hát ban ngày) tiết tấu ngắn hơi, rõ âm tiết hơn; hát Cáng Cọ, tiết tấu không kéo dài, âm tiết rõ ràng. Cả 3 làn điệu hát không có đạo cụ đệm theo sau.

Mỗi bài Xắng Cọ thường theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt (4 câu, mỗi câu 7 chữ) hoặc ngũ ngôn. Nội dung mượn hình ảnh thiên nhiên, các điển tích văn học để bày tỏ tình yêu đôi lứa, ca ngợi Đảng, Nhà nước và công cuộc đổi mới quê hương. Các làn điệu Xắng Cọ thường được biểu diễn vào những dịp lễ tết, hội hè, vào nhà mới, các đám cưới hay những khi thời vụ nông nhàn. Đáng chú ý, hằng năm người Sán Chỉ ở xã Thống Nhất thường mời người Sán Chỉ ở xã Kiên Lao, tỉnh Bắc Ninh lên chơi và ngược lại. Các bạn hát từ nơi khác đến thường đi theo đoàn, mỗi đoàn có thể có từ vài đôi đến chục đôi. Trong mỗi đoàn, có một người làm trưởng đoàn với tổ chức các cuộc hát. Mỗi chuyến đi như vậy thường kéo dài đến vài ngày, có khi hơn 10 ngày. Đó là những dịp để họ gặp gỡ, vui chơi, thăm hỏi lẫn nhau và cùng nhau ca hát.

Để những giá trị văn hóa đặc sắc của những làn điệu Xắng Cọ không bị mai một theo thời gian, xã Thống Nhất đã chủ động triển khai nhiều giải pháp thiết thực. Bà Vi Trung Thu, Trưởng Phòng Văn hoá – Xã hội xã Thống Nhất cho biết: Công tác tuyên truyền, vận động đồng bào Sán Chỉ gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc, đặc biệt là làn điệu Xắng Cọ được xã hết sức chú trọng. Hằng năm, xã thường xuyên tổ chức hát Xắng Cọ ở mỗi thôn, xã, liên xã; đồng thời khuyến khích đưa các tiết mục hát Xắng Cọ vào biểu diễn trong những dịp kỷ niệm, lễ hội, ngày hội của thôn, xã và mỗi gia đình…

Sự quan tâm sát sao từ chính quyền đã giúp các mô hình văn hóa tại cơ sở hình thành và phát triển mạnh mẽ. Điển hình là Câu lạc bộ đàn và hát dân ca Minh Hiệp với 55 hội viên. Ông Lâm Văn Vận, Chủ nhiệm CLB cho biết: Từ 20 thành viên nòng cốt khi mới thành lập, bằng nhiệt huyết của những người am hiểu vốn dân ca, CLB đã phát triển lên hơn 50 thành viên. Đặc biệt, từ năm 2017 đến nay việc truyền dạy hát Xắng Cọ và múa Tắc Xình được một số thành viên am hiểu trong câu lạc bộ triển khai truyền dạy tại địa phương và một số trường học trên địa bàn xã.

Đặc biệt, vào tháng 9/2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phối hợp cùng UBND xã Thống Nhất tổ chức lớp truyền dạy, bảo tồn và phát triển các làn điệu Xắng Cọ truyền thống. Lớp học đã thu hút 57 học viên ở nhiều độ tuổi, từ những người dân yêu văn nghệ đến các em học sinh trên địa bàn. Tại đây, các học viên không chỉ được rèn luyện kỹ năng trình diễn mà còn được bồi dưỡng kiến thức về làn điệu Xắng Cọ và múa Tắc Xình trong các nghi lễ đời người, trong lao động sản xuất và giao duyên.

Em Hoàng Thùy Dung, học sinh lớp 5A, Trường Phổ thông Dân tộc bán trú Tiểu học Minh Phát xúc động chia sẻ: “Em yêu Xắng Cọ từ lâu nhưng chưa có cơ hội được học bài bản. Nhờ lớp học, em không chỉ biết hát những điệu hát khó mà còn hiểu rõ ý nghĩa trong mỗi lời ca, giúp em thêm tự tin khi đứng trên sân khấu.”

Với sự đồng lòng của cấp ủy, chính quyền và tâm huyết của người dân trên địa bàn, tin rằng làn điệu Xắng Cọ của người Sán Chỉ sẽ mãi vang vọng, khẳng định bản sắc riêng biệt và sức sống mãnh liệt giữa dòng chảy đương đại.

Nguồn: https://baolangson.vn/giu-lua-xang-co-giua-dong-chay-hien-dai-5069715.html