Khám phá Di sản nghề gốm Mỹ Thiện ở vùng đất nằm ven sông Trà Bồng

Nghề gốm Mỹ Thiện gắn bó mật thiết với đời sống kinh tế, văn hóa và tinh thần của cộng đồng cư dân làng Mỹ Thiện, thị trấn Châu Ổ, huyện Bình Sơn (nay là xã Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi).

Nghề gốm Mỹ Thiện đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia tại Quyết định số 2208/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025.

Quy trình thực hành nghề gốm Mỹ Thiện

Nghề gốm Mỹ Thiện có lịch sử hơn 200 năm. Theo hồ sơ tư liệu của Cục Di sản Văn hóa, không gian phân bố của di sản tập trung chủ yếu tại thôn Mỹ Thiện - vùng đất nằm ven sông Trà Bồng, nơi có nguồn nguyên liệu đất sét dồi dào, chất lượng tốt cùng nguồn nước sạch, rất thuận lợi cho việc chế tác gốm.

Vị trí địa lý đặc thù này không chỉ tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động sản xuất mà còn giúp sản phẩm gốm Mỹ Thiện dễ dàng giao thương, lan tỏa đến các khu vực lân cận và xa hơn, trở thành một thương hiệu làng nghề nổi tiếng của khu vực Nam Trung Bộ.

Chủ thể thực hành và truyền thừa di sản là cộng đồng cư dân thôn Mỹ Thiện qua nhiều thế hệ, trong đó phần lớn là các hộ gia đình làm nghề gốm lâu đời. Nghề được truyền từ đời này sang đời khác, nhiều gia đình đã gắn bó với nghề trên ba đến bốn thế hệ, lưu giữ những bí quyết riêng trong khâu tạo hình, trang trí và nung gốm.

Các nghệ nhân cao tuổi không chỉ là thợ giỏi mà còn là những “kho tàng sống” lưu giữ tri thức nghề truyền thống, sẵn sàng truyền dạy lại cho thế hệ trẻ. Bên cạnh đó, những người buôn bán, thương lái và khách hàng quen thuộc cũng góp phần quan trọng trong việc duy trì và phát triển làng nghề thông qua hoạt động tiêu thụ, quảng bá sản phẩm.

Quy trình làm gốm Mỹ Thiện là sự kết hợp hài hòa giữa kinh nghiệm truyền thống và sự khéo léo của người thợ, gồm nhiều công đoạn công phu, phần lớn vẫn giữ nguyên phương thức thủ công.

Trước tiên là khâu khai thác đất sét - nguyên liệu chính - được lấy từ các bãi đất ven sông Trà Bồng hoặc những khu vực có đất mịn, dẻo, ít tạp chất. Sau khi mang về làng, đất sét được phơi khô, đập nhỏ, ngâm nước trong nhiều ngày để loại bỏ tạp chất, rồi tiến hành “luyện đất” - nhào nặn liên tục cho đến khi đất đạt độ dẻo và mịn.

Sản phẩm gốm Mỹ Thiện. (Ảnh: Lê Phước Ngọc/TTXVN)

Khi đất đã đạt yêu cầu, người thợ đưa lên bàn xoay hoặc bàn kê để tạo hình. Đây là công đoạn đòi hỏi kỹ thuật và sự tinh tế cao. Với đôi bàn tay khéo léo cùng các dụng cụ như que gỗ, dây cắt, bàn xoay…, người thợ nắn, vuốt để định hình sản phẩm - từ những vật dụng sinh hoạt như nồi, niêu, bát, đĩa, chum, vại đến các sản phẩm mỹ thuật như bình hoa, tượng gốm. Trong quá trình này, mỗi sản phẩm đều phải đảm bảo cân đối, bề mặt mịn, không rạn nứt.

Sau khi tạo hình, sản phẩm được đem phơi ở nơi thoáng gió, tránh nắng gắt để hong khô dần, giúp định hình chắc chắn và hạn chế nứt vỡ khi nung. Khi sản phẩm đạt độ khô vừa phải, nghệ nhân tiến hành trang trí.

Hoa văn trên gốm Mỹ Thiện mang đậm nét thẩm mỹ truyền thống với các họa tiết khắc chìm, khắc nổi hoặc đắp nổi, thể hiện hình ảnh hoa lá, chim muông, họa tiết hình học… Tất cả đều được thực hiện thủ công, đòi hỏi sự tỉ mỉ và sáng tạo.

Công đoạn nung là bước quyết định chất lượng sản phẩm. Gốm Mỹ Thiện vẫn duy trì phương thức nung truyền thống bằng lò đốt củi hoặc trấu. Người thợ sắp xếp sản phẩm trong lò theo thứ tự hợp lý để nhiệt lượng lan tỏa đều. Quá trình nung kéo dài hàng giờ, thậm chí cả ngày, với nhiệt độ được điều chỉnh linh hoạt dựa trên kinh nghiệm và cảm quan của nghệ nhân.

Việc giữ lửa ổn định, không để quá nóng hoặc quá nguội là yếu tố then chốt để sản phẩm đạt độ bền, màu sắc đẹp và âm thanh chuẩn (đối với một số loại gốm). Khi sản phẩm nguội, chúng được đưa ra kiểm tra, phân loại và chuẩn bị đem tiêu thụ. Sản phẩm gốm Mỹ Thiện phong phú về mẫu mã, công năng và kích cỡ.

Ngoài các sản phẩm gia dụng như chum đựng nước, vại muối dưa, nồi nấu, bát, đĩa, còn có các sản phẩm phục vụ tín ngưỡng, trang trí hoặc sản phẩm đặt hàng riêng.

Màu sắc gốm chủ yếu mang tông nâu, đỏ, vàng đất tự nhiên - mộc mạc nhưng bền đẹp - thể hiện rõ nét đặc trưng của dòng gốm thủ công truyền thống vùng duyên hải Nam Trung Bộ.

Bản sắc vùng đất Quảng Ngãi

Giá trị của nghề gốm Mỹ Thiện thể hiện sâu sắc trên nhiều phương diện, không chỉ ở khía cạnh kinh tế mà còn ở bình diện văn hóa, xã hội và nghệ thuật.

Nghề gốm từ lâu đã trở thành nguồn sinh kế chính của nhiều hộ gia đình tại thôn Mỹ Thiện, tạo việc làm ổn định và thu nhập bền vững cho người dân địa phương.

Sản phẩm gốm Mỹ Thiện được tiêu thụ rộng rãi không chỉ trong tỉnh Quảng Ngãi mà còn ở nhiều tỉnh, thành khác trong khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Chính điều này đã góp phần thúc đẩy giao lưu hàng hóa, phát triển thương mại, làm phong phú thêm bức tranh kinh tế nông thôn địa phương.

Bên cạnh đó, trong bối cảnh phát triển du lịch văn hóa-làng nghề, gốm Mỹ Thiện còn có tiềm năng trở thành sản phẩm đặc trưng phục vụ du khách, mang lại giá trị kinh tế kết hợp với giá trị quảng bá hình ảnh địa phương.

Nghề gốm Mỹ Thiện là minh chứng sinh động cho sự sáng tạo và khéo léo của con người Quảng Ngãi. Các thế hệ nghệ nhân đã gìn giữ và phát huy những phương pháp chế tác thủ công truyền thống, từ khâu chọn đất, luyện đất, tạo hình cho đến nung gốm. Mỗi sản phẩm là kết tinh của trí tuệ, kinh nghiệm và tâm huyết, thể hiện trình độ kỹ thuật cao cùng óc thẩm mỹ tinh tế.

Các nghệ nhân tạo hình sản phẩm gốm truyền thống từ nguyên liệu đất sét. (Ảnh: Lê Phước Ngọc/TTXVN)

Dưới bàn tay người thợ, những khối đất sét mộc mạc được “thổi hồn” thành những vật dụng hữu ích. Những đường nét, họa tiết trang trí trên gốm phản ánh cách nhìn, lối sống và tư duy thẩm mỹ đặc trưng của cư dân vùng duyên hải Nam Trung Bộ - mộc mạc, chân thành nhưng đầy sáng tạo.

Nghề gốm Mỹ Thiện cũng là sợi dây gắn kết cộng đồng, góp phần củng cố tình làng nghĩa xóm và duy trì truyền thống đoàn kết của người dân. Trong mỗi gia đình, nghề gốm được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, không chỉ là câu chuyện mưu sinh mà còn là niềm tự hào về cội nguồn và bản sắc quê hương.

Những dịp cùng nhau làm gốm, cùng canh lửa trong lò nung hay chia sẻ kinh nghiệm nghề nghiệp đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa đặc trưng của làng nghề. Qua đó, tinh thần lao động cần cù, sáng tạo, bền bỉ của người dân Quảng Ngãi được thể hiện rõ nét.

Ngoài giá trị kinh tế và văn hóa-xã hội, nghề gốm Mỹ Thiện còn có giá trị nghiên cứu to lớn. Các sản phẩm gốm cổ được lưu giữ tại địa phương là nguồn tư liệu quý cho các ngành khảo cổ học, lịch sử, mỹ thuật và dân tộc học. Thông qua đó, có thể thấy rõ sự phát triển của kỹ thuật thủ công, thẩm mỹ dân gian và đời sống tinh thần của cư dân vùng Trà Bồng-Quảng Ngãi qua từng thời kỳ.

Với bề dày truyền thống hàng trăm năm và giá trị đa dạng, nghề gốm Mỹ Thiện không chỉ là một nghề mưu sinh mà còn là biểu tượng văn hóa đặc trưng của vùng đất Quảng Ngãi.

Trong vòng quay bất tận của bàn xoay gốm, dưới bàn tay tài hoa của người thợ, những thỏi đất sét bình dị được thổi hồn thành tác phẩm chứa đựng cả hơi thở cuộc sống.

Việc bảo tồn và phát huy nghề gốm Mỹ Thiện không chỉ giúp duy trì một di sản văn hóa phi vật thể quý giá mà còn khẳng định bản sắc riêng biệt, đậm đà của vùng đất Quảng Ngãi - nơi hội tụ giữa truyền thống, sáng tạo và sức sống bền bỉ của con người miền Trung./.

(Vietnam+)

Nguồn: https://www.vietnamplus.vn/kham-pha-di-san-nghe-gom-my-thien-o-vung-dat-nam-ven-song-tra-bong-post1075042.vnp