Thi tốt nghiệp THPT với mục tiêu “kép”, nhìn thẳng câu hỏi: Giữ hay bỏ?

(Dân trí) - Kỳ thi tốt nghiệp THPT có mục tiêu kép, vừa xét tốt nghiệp vừa xét tuyển vào đại học được thực hiện từ năm 2015. Sau hơn một thập kỷ, đến lúc kỳ thi “2 trong 1” cần nhìn thẳng câu hỏi: Giữ hay bỏ?

Lời toà soạn:

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông 2018. Có 3 mục đích mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đặt ra với kỳ thi này, đó là: Đánh giá kết quả học tập của người học theo mục tiêu và chuẩn cần đạt của chương trình mới; lấy kết quả thi để xét công nhận tốt nghiệp THPT và làm một trong các cơ sở để đánh giá chất lượng dạy, học của các cơ sở giáo dục phổ thông và công tác chỉ đạo của các cơ quan quản lý giáo dục; cung cấp dữ liệu đủ độ tin cậy cho các cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp sử dụng trong tuyển sinh theo tinh thần tự chủ.

Trên cơ sở đó, Bộ đã có những đổi mới mạnh mẽ và quyết liệt trong cả kỳ thi lẫn quy chế tuyển sinh đại học nhằm hướng đến việc học thật, thi thật, giảm áp lực thi cử, thúc đẩy quá trình dạy và học theo năng lực và sở thích của từng cá nhân, đồng thời đảm bảo công bằng và minh bạch.

Thế nhưng, khi những chính sách đầy tham vọng này được đưa vào thực tiễn, hàng loạt thách thức đã nảy sinh.

Từ đề thi tiếng Anh có độ khó vượt chuẩn, ma trận đề thi các môn thiếu sự đồng đều, chênh lệch điểm số giữa các tổ hợp, đến quy định quy đổi điểm tương đương phức tạp… Tất cả vô tình tạo ra những “đặc quyền” cho một nhóm thí sinh và nới rộng khoảng cách với thí sinh ở vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa.

Với tuyến bài “Kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học 2025: Mê cung đổi mới và nỗi trăn trở công bằng”, chúng tôi không chỉ nhìn lại những vấn đề đã xảy ra mà còn đào sâu tìm kiếm nguyên nhân cốt lõi, từ đó đề xuất những giải pháp, đưa ra kiến nghị thiết thực để kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học năm 2026 và những năm tiếp theo thực sự là một cuộc thi công bằng, minh bạch với mỗi người học, mỗi cơ sở đào tạo, đồng thời tác động tích cực tới đổi mới dạy và học ở bậc phổ thông.

Hơn một thập kỷ tinh gọn bộ máy thi cử

Kỳ thi tốt nghiệp THPT với mục tiêu kép bắt đầu được triển khai từ năm 2015 theo Quyết định 3538 ban hành vào tháng 9/2014 của Bộ GD&ĐT phê duyệt phương án đổi mới thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học, cao đẳng.

Kỳ thi được xây dựng hướng đến việc tinh gọn bộ máy thi cử như giảm áp lực thi cử cho thí sinh, giảm số lần thi cử; tiết kiệm chi phí, thời gian và nguồn lực cho cả thí sinh lẫn cơ quan tổ chức thi; tạo điều kiện cho các trường đại học, cao đẳng trong công tác tuyển sinh.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT hiện nay vẫn đang giữ hai mục tiêu vừa xét tốt nghiệp vừa có thể lấy kết quả tuyển sinh cho các trường đại học, cao đẳng (Ảnh: Trịnh Nguyễn).

Thí sinh trong kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 (Ảnh: Hải Long).

Ban đầu, kỳ thi có tên “Kỳ thi THPT quốc gia” mang rõ tính chất “2 trong 1” vừa xét tốt nghiệp vừa là căn cứ để xét tuyển vào đại học, cao đẳng. Đến năm 2020, kỳ thi đổi tên thành “Kỳ thi tốt nghiệp THPT”. 

Việc đổi tên sang kỳ thi tốt nghiệp THPT giảm đi phần nào mục tiêu lấy kết quả tuyển sinh nhưng bản chất không thay đổi. Kết quả để xét tốt nghiệp THPT và các trường đại học, cao đẳng có thể sử dụng tuyển sinh theo tinh thần tự chủ.

Một trong những “vết đen” trong kỳ thi này là “cơn địa chấn” gian lận thi cử với 347 bài thi bị can thiệp điểm được phát hiện ở Hà Giang, Sơn La, Hòa Bình (tên tỉnh trước sát nhập).

Ngay ở thời điểm đó, báo cáo kết quả về kỳ thi này, Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội (nay là Uỷ ban Văn hoá và Xã hội) đã chỉ ra việc thực hiện một kỳ thi chung với 2 mục tiêu vừa xét tốt nghiệp THPT, vừa làm căn cứ để tuyển sinh đại học, cao đẳng là một việc khó.

Khó từ khâu xây dựng đề thi đến các điều kiện về cơ sở vật chất, trang thiết bị, công nghệ phục vụ cho kỳ thi ở nhiều địa phương; khó cả trong sự phối hợp trong tổ chức thanh tra, kiểm tra , giám sát tại các địa phương… trở thành “kẽ hở” cho gian lận.

Trong 11 năm thực hiện, kỳ thi tốt nghiệp THPT cũng có nhiều thay đổi về môn thi, thời gian thi. Đặc biệt, năm 2025 là năm đầu tiên học sinh lớp 12 thi tốt nghiệp THPT theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Ở kỳ thi này, thí sinh chỉ thi 4 môn gồm 2 môn bắt buộc là toán và văn, cùng 2 môn tự chọn, thí sinh chỉ dự thi trong 3 buổi thi.

Bùng nổ các kỳ thi riêng, áp lực thi cử… tái phát

Với mục tiêu kép, kỳ thi tốt nghiệp THPT được kỳ vọng giảm áp lực thi cử, ôn luyện cho thí sinh khi vừa xét tốt nghiệp vừa lấy kết quả xét tuyển đại học.

Nhưng thực tế, nhiều năm nay nếu chỉ dùng kết quả thi tốt nghiệp THPT là không đủ cho nhiều trường đại học trong việc xét tuyển đầu vào, nhất là các trường top trên. Đề thi được xây dựng với mục tiêu xét tốt nghiệp khó để học sinh giỏi thể hiện được tư duy, năng lực, sự khác biệt.

Bên cạnh kỳ thi tốt nghiệp "hai chung", thí sinh chạy theo hàng loạt kỳ thi riêng, các chứng chỉ ngoại ngữ để tăng cơ hội vào đại học (Ảnh: Thành Đông).

Kỳ thi đã "đồng phục hoá" kết quả thi của học sinh, đồng nghĩa với việc các trường khó để chọn “thanh gươm bén giữa rừng gươm”. Có năm đã từng chứng kiến “mưa” điểm 10 và xảy ra nghịch lý, có năm thí sinh đạt 10 điểm/môn vẫn không trúng tuyển (xét cả điểm ưu tiên). 

Trong năm 2018 và năm nay 2025, đề thi tốt nghiệp ở một số môn có độ khó cao. Đặc biệt như năm nay, môn tiếng Anh và toán được xem là quá sức của học sinh. Phổ điểm 2 môn thi này đẹp một cách "bất ngờ" nhưng các chuyên gia chỉ ra, chỉ đẹp ở trên giấy. 

Phổ điểm cho thấy đề thi có sự phân hoá tốt, phù hợp cho việc chọn lọc trong tuyển sinh nhưng không phù hợp cho bản chất kỳ thi tốt nghiệp nhằm xác nhận học sinh đã hoàn thành chương trình giáo dục phổ thông. Có thể thấy hai mục tiêu này trong một kỳ thi gọi là tốt nghiệp THPT ít nhiều đã có sự mâu thuẫn, đụng độ. Đáp ứng được mục tiêu này thì "vẹo" cái còn lại và ngược lại. 

Cùng với thời kỳ kỳ thi tốt nghiệp THPT mang mục tiêu “2 trong 1” cũng là giai đoạn bùng nổ của hàng loạt kỳ thi riêng từ đánh giá năng lực, cho đến đánh giá tư duy cho đến đánh giá chuyên biệt, kỳ thi đánh giá đầu vào đại học V-SAT… của nhiều trường đại học.

Có thể kể đến một số kỳ thi riêng như đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia Hà Nội, đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia TPHCM; đánh giá tư duy của Đại học Bách khoa Hà Nội, đánh giá năng lực của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đánh giá năng lực chuyên biệt của Trường Đại học Sư phạm TPHCM… Đa phần các kỳ thi này được các đơn vị tổ chức nhiều đợt trong năm, thu hút hàng chục nghìn đến hàng trăm nghìn thí sinh tham dự.

Kỳ thi riêng có quy mô lớn nhất hiện nay thuộc về kỳ thi đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia TPHCM. Chỉ từ hơn 4.500 thí sinh dự thi trong năm đầu tiên tổ chức (năm 2018), đến năm 2025, kỳ thi này thu hút gần 153.000 thí sinh dự thi với gần 223.200 lượt đăng ký dự thi. Từ xét tuyển trong nội bộ Đại học Quốc gia TPHCM, đến nay có hơn 110 cơ sở giáo dục lấy điểm từ kỳ thi này để xét đầu vào.

Kỳ thi đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia TPHCM, kỳ thi riêng có quy mô lớn nhất cả nước (Ảnh: Hoài Nam).

Chưa kể, đến hàng loạt cách thức xét tuyển đại học riêng được các trường đại học đưa ra như xét các chứng chỉ ngoại ngữ như IELTS, SAT, TSA…

Cùng với kỳ thi “2 trong 1”, hàng trăm ngàn thí sinh, gia đình quay cuồng luyện thi, học thêm, đầu tư tiền bạc cho các kỳ thi riêng, các chứng chỉ ngoại ngữ cho cuộc đua vào đại học. Đi cùng đó là những gánh nặng về tâm lý, tài chính của học sinh, phụ huynh.

Hai lần tham gia kỳ thi đánh giá năng lực của Đại học Quốc gia TPHCM năm 2025, thí sinh N.H.L., ở Vĩnh Long cho biết, em mong muốn đăng ký vào ngành công nghệ thông tin của một số trường thành viên thuộc Đại học Quốc gia TPHCM. Các trường này đều ưu tiên tuyển thí sinh theo xét điểm thi đánh giá năng lực của đại học nên L. tham gia kỳ thi để tăng cơ hội vào đại học. L. phải luyện thi, đi lại nhiều lần để tham gia kỳ thi…

Bên cạnh kỳ thi tốt nghiệp với mục tiêu “kép” là các trường đại học, là hàng trăm ngàn thí sinh thí sinh quay cuồng với các kỳ thi riêng. Phải nhìn thẳng, mục tiêu giảm áp lực thi cử cho thí sinh, giảm số lần thi cử, tiết kiệm chi phí của kỳ thi tốt nghiệp THPT lại "mở đường" cho những áp lực khác. 

Kỳ thi và câu hỏi “giữ hay bỏ”?

Ngày 13/8 vừa qua, tại buổi cho ý kiến về dự thảo Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của luật Giáo dục của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, vấn đề “bỏ hay không bỏ kỳ thi tốt nghiệp THPT” cũng được đặt ra.

Theo Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội Nguyễn Đắc Vinh, trong thường trực cơ quan thẩm tra đang có 2 luồng ý kiến khác nhau về việc này.

Luồng ý kiến thứ nhất đề nghị vẫn tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT vì đây việc cần thiết để đánh giá mức độ đạt chuẩn giáo dục phổ thông của học sinh, cung cấp dữ liệu quốc gia cho việc nghiên cứu, xây dựng, điều chỉnh chính sách giáo dục và là nguồn thông tin tham khảo cho các cơ sở giáo dục đại học, cơ sở giáo dục nghề nghiệp tổ chức tuyển sinh.

"Giữ hay bỏ" kỳ thi tốt nghiệp THPT là vấn đề đã được đặt ra nhiều năm qua (Ảnh: Trịnh Nguyễn).

Theo nhóm ý kiến này, kỳ thi tốt nghiệp THPT còn có ý nghĩa cấp bằng tốt nghiệp THPT hoặc cấp chứng nhận hoàn thành chương trình giáo dục phổ thông cho mục đích liên thông và hội nhập hệ thống giáo dục quốc tế.

Luồng ý kiến thứ 2 là đề xuất không tổ chức thi mà nên xét tốt nghiệp THPT để phù hợp với mục tiêu, tính chất của cấp học này. Phương án này giảm áp lực, đỡ tốn kém do thi cử. Còn việc tuyển sinh trung cấp, cao đẳng, đại học nên giao về cho cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp tổ chức tuyển sinh.

Nên giữ hay bỏ kỳ thi tốt nghiệp THPT là vấn đề được đặt ra nhiều năm nay. Một kỳ thi phải đối mặt với câu hỏi “giữ hay bỏ” thì đã cho thấy sự lấn cấn, lung lay về giá trị mà nó mang lại.

Theo PGS.TS Vũ Duy Hải, Trưởng ban Tuyển sinh - Hướng nghiệp, Đại học Bách khoa Hà Nội, kỳ thi “2 trong 1” vừa xét tốt nghiệp vừa dùng xét tuyển đại học, cao đẳng, chắc chắn sẽ có độ “vênh” nhất định và khó thực hiện.

Với tỷ lệ đỗ tốt nghiệp THPT của phần lớn các tỉnh thành đều trên 90% trong nhiều năm qua, theo ông Hải nên chăng để các Sở GD&ĐT xét tốt nghiệp như nhiều nước trên thế giới đang thực hiện, còn Bộ GD&ĐT tổ chức một kỳ thi tầm quốc gia để xét tuyển đại học, cao đẳng.

PGS Hải cho rằng, các tỉnh thành đã hợp nhất, Sở GD&ĐT đều có tầm vóc, nên giao việc xét tốt nghiệp cho địa phương là không quá nặng.

Cũng theo ông Vũ Duy Hải, nhiều quốc gia như Hàn Quốc, Trung Quốc hay Nhật Bản đều đang duy trì một kỳ thi quốc gia để phục vụ công tác tuyển sinh đại học. Do đó, Bộ GD&ĐT cần duy trì kỳ thi này chỉ với mục tiêu xét tuyển đại học.

“Tuy nhiên, nếu chỉ có một kỳ thi này sẽ có rủi ro khi “dồn hết trứng vào một giỏ”. Vì vậy theo tôi, ngoài kỳ thi của Bộ, những trường đủ năng lực có thể duy trì kỳ thi riêng để tăng thêm cơ hội cho thí sinh”, PGS.TS Vũ Duy Hải bày tỏ. 

Phát biểu trên báo chí trước đây, TS Nguyễn Hoàng Chương, nguyên hiệu trưởng một trường THPT ở Lâm Đồng, cũng đặt ra câu hỏi: "Chúng ta chi tiền tỷ chỉ để gạt đôi ba học sinh yếu của mỗi trường liệu có quá tốn kém và phức tạp hay không? Nên chăng cần trả kỳ thi này về đúng vị trí của nó”.

Ở một góc nhìn khác, có ý kiến cho rằng, 12 năm phổ thông, chúng ta chỉ còn duy nhất một kỳ thi tốt nghiệp là kỳ thi vào cuối lớp 12 để đánh giá chất lượng giáo dục toàn bộ cấp THPT, để lấy làm thang đo mức độ học tập giữa các địa phương. Bởi thế, nếu có lỗ hổng nào trước tiên cần vá lỗ hổng.

Thầy giáo Vũ Khắc Ngọc (Hà Nội) chia sẻ, mục tiêu của kỳ thi tốt nghiệp THPT không phải để loại bỏ mà để đánh giá mức độ đạt chuẩn chương trình của thí sinh. Nếu muốn tỷ lệ tốt nghiệp còn 60-70% sẽ dễ dàng bởi chúng ta có thể nâng các yêu cầu lên mức khó hơn. Nhưng có cần thiết phải làm như thế hay không và làm vậy để làm gì?

Cũng theo thầy Ngọc, hãy hình dung ta có một dây chuyền sản xuất điện thoại hoặc ô tô, dù tỷ lệ sai hỏng của sản phẩm là rất nhỏ nhưng không nhà sản xuất nào bỏ qua khâu kiểm tra, đánh giá chất lượng sản phẩm. Ý nghĩa của kỳ thi tốt nghiệp THPT cũng như vậy.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT được cho là "đuối sức" trong việc đánh giá học sinh dùng cho việc xét tuyển đại học (Ảnh: Thành Đông).

Thầy giáo này cho rằng, hiện chúng ta không có kỳ thi tốt nghiệp cuối bậc tiểu học và THCS. Riêng kỳ thi cuối lớp 9 được gọi là thi tuyển sinh vào lớp 10, không phải thi tốt nghiệp.

Vì vậy, kỳ thi cuối lớp 12 là kỳ thi quốc gia cuối cùng và gần như duy nhất để đánh giá chất lượng giáo dục phổ thông. Nếu bỏ nốt kỳ thi này, nhà giáo này e rằng không còn công cụ nào để đánh giá chất lượng giáo dục cấp phổ thông.

Lối đi cho một kỳ thi, hai mục tiêu

Trong buổi trao đổi về dự thảo Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của luật Giáo dục được Ủy ban Thường vụ Quốc hội lấy ý kiến, trước các luồng ý kiến về kỳ thi tốt nghiệp THPT, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định ủng hộ phương án tiếp tục tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT. Tuy nhiên, ông không đồng tình với đề nghị nghiên cứu tách kỳ thi tốt nghiệp THPT ra khỏi tuyển sinh đại học.

Phó Chủ tịch Quốc hội nêu quan điểm, hiện nay thi phổ thông là thi phổ thông, tuyển sinh đại học tự chủ là của các trường. Trường đại học lấy kết quả tốt nghiệp để tuyển sinh là việc của trường, không bắt buộc. Có trường vẫn thi riêng, có trường thi thêm các môn năng khiếu, nên dùng chữ tách là không đúng”.

Ông Định cho rằng, nếu quy định tách thì khi các trường đại học muốn dùng kết quả thi tốt nghiệp THPT để tuyển sinh lại không được, lại phải tổ chức mới, có thể gây tốn kém hơn cho xã hội.

Để đảm bảo được hai mục tiêu trong một kỳ thi đòi hỏi phải có sự đồng bộ giữa chương trình - dạy học - thi cử - dữ liệu - công nghệ (Ảnh: Hoài Nam).

Nếu vẫn giữ mục tiêu “kép” cho kỳ thi tốt nghiệp THPT, vừa để công nhận tốt nghiệp vừa làm căn cứ tuyển sinh đại học, theo TS Hoàng Ngọc Vinh, nguyên Vụ trưởng Vụ Giáo dục chuyên nghiệp, Bộ GD&ĐT, việc cần làm là thiết kế lại kỳ thi theo hướng phân tầng mục tiêu, đa tầng công cụ.

Trước hết, phần đánh giá để xét tốt nghiệp phải đảm bảo học sinh đạt chuẩn năng lực tối thiểu theo chương trình phổ thông, hướng tới phổ cập học vấn bậc THPT. Phần này cần làm nghiêm túc nhưng không quá nặng tính phân loại.

Phần dùng cho tuyển sinh đại học cần có cấu phần hoặc bài thi được thiết kế có độ phân hóa cao, tập trung vào năng lực tư duy và học thuật.

Trên nền kết quả kỳ thi chung đó, các trường đại học có thể đa dạng hóa phương pháp sàng lọc bổ sung, như phân tích học bạ, hồ sơ hoạt động học tập, phỏng vấn tương tự nhiều mô hình quốc tế đã làm để chọn đúng người học phù hợp với đặc thù ngành nghề.

TS Hoàng Ngọc Vinh (Ảnh: NVCC).

Điều quan trọng nhất, theo TS Hoàng Ngọc Vinh là toàn bộ cơ chế này phải đặt trong một hệ thống đồng bộ giữa chương trình - dạy học - thi cử - dữ liệu - công nghệ. Nếu kỳ thi đổi mới nhưng hệ thống vận hành không theo kịp, thì sẽ gây phản ứng ngược, bất công và hỗn loạn.

Nói cách khác, một kỳ thi, hai mục tiêu chỉ khả thi khi toàn hệ thống được thiết kế lại như một chu trình khép kín: có phản hồi, có phân tầng, có tính linh hoạt mà không tạo thêm gánh nặng xã hội. Và để làm được điều đó, điều kiện tiên quyết là phải xây dựng được một đội ngũ khảo thí chuyên nghiệp, đủ năng lực và được đầu tư tương xứng.

TS Hoàng Ngọc Vinh thông tin, ở các nước như Đức và Pháp, kỳ thi tốt nghiệp phổ thông (Abitur và Baccalauréat) đồng thời là căn cứ tuyển sinh đại học, được thiết kế với mục tiêu kép ngay từ đầu và mang tính quốc gia.

Trong khi đó, Trung Quốc và Hàn Quốc tổ chức kỳ thi tuyển sinh đại học hoàn toàn độc lập, còn việc tốt nghiệp THPT chủ yếu dựa vào đánh giá quá trình và điều kiện tối thiểu.

Khác với các mô hình trên, Mỹ và Canada không có kỳ thi quốc gia thống nhất cho việc tốt nghiệp THPT hay xét tuyển đại học. Thay vào đó, việc tốt nghiệp dựa vào tích lũy tín chỉ và điểm trung bình học tập tại trường. Tuyển sinh đại học phụ thuộc vào tổng thể hồ sơ ứng tuyển, bao gồm điểm SAT/ACT (ở Mỹ), học bạ, bài luận cá nhân, thư giới thiệu và hoạt động ngoại khóa. Anh cũng có hệ thống tương tự, với kỳ thi A-Levels đóng vai trò quan trọng trong việc xét tuyển đại học.

Dù cách làm khác nhau, nhưng TS Hoàng Ngọc Vinh cho biết, điểm chung ở các quốc gia này là họ xây dựng được hệ sinh thái giáo dục, thi cử đồng bộ với chương trình rõ mục tiêu, đội ngũ giáo viên chuyên nghiệp, ngân hàng đề chuẩn hóa, dữ liệu học tập minh bạch và công nghệ hỗ trợ mạnh mẽ.

Nhờ đó, thi cử vận hành như một mắt xích chuẩn xác trong chuỗi đảm bảo chất lượng, chứ không gánh vai trò thay thế cho những khiếm khuyết của hệ thống.

Nguồn: https://dantri.com.vn/giao-duc/thi-tot-nghiep-thpt-voi-muc-tieu-kep-nhin-thang-cau-hoi-giu-hay-bo-20250816204444815.htm