Chữ Lai Tay của người Thái Nghệ An chính thức bước vào không gian số toàn cầu

Tin vui lớn dành cho những người đam mê, trăn trở với các giá trị di sản văn hóa dân tộc thiểu số, là chữ Lai Tay - 1 trong 2 bộ chữ truyền thống của người Thái ở Nghệ An - đã được số hóa toàn diện, chính thức có mặt trong phiên bản cập nhật mới nhất của Unicode 17.0. Đây được xem là một cột mốc đáng nhớ, mở ra cánh cửa mới cho việc bảo tồn, lan tỏa và làm sống dậy di sản văn hóa phi vật thể quý báu của cộng đồng dân tộc Thái giàu bản sắc.

Báo Nghệ An•11/10/2025

3 năm kiên trì một giấc mơ chữ viết

Trong đời sống văn hóa tinh thần của người Thái Nghệ An, chữ Lai Tay không chỉ là công cụ giao tiếp, mà còn là nơi neo giữ ký ức, là chìa khóa mở ra kho tàng dân ca, truyện cổ, nghi lễ, tri thức bản địa.

Thế nhưng, nhiều năm qua, trong bối cảnh đời sống xã hội phát triển, công nghệ có nhiều bước tiến vũ bão, thì bộ chữ ấy vẫn như “đứng bên lề”, chưa thể hiển thị trên điện thoại, máy tính, các trình duyệt, nền tảng trên Internet.

Nhìn ra tỉnh bạn, từ năm 2009, chữ Thái của các nhóm Thái ở Tây Bắc Việt Nam đã được mã hóa vào Unicode, hiển thị độc lập trên các nền tảng số, hỗ trợ đắc lực cho người Thái ở vùng này trong việc học tập, làm việc, trao đổi bằng tiếng Thái và chữ Thái.

Nhiều năm qua, chữ Lai Tay của người Thái Nghệ An vẫn chưa thể hiển thị trên điện thoại, máy tính, các trình duyệt, nền tảng trên Internet. Ảnh: NVCC

“Nhiều người Thái ở Nghệ An hỏi: Chữ Thái của mình có viết được trên điện thoại không? Câu hỏi giản dị ấy đã thôi thúc chúng tôi hành động” - Thạc sĩ Ngôn ngữ học Sầm Công Danh - người con của xã Quỳ Châu chia sẻ.

Từ nỗi trăn trở của chính mình và nhu cầu thiết thực của cộng đồng, từ năm 2020, Sầm Công Danh cùng Thạc sĩ Công nghệ thông tin Nguyễn Việt Khôi đã bắt tay chuẩn bị tư liệu. Đến năm 2022, cơ duyên kết nối họ với Thạc sĩ Ngôn ngữ học Frank van de Kasteelen - một người Hà Lan có kinh nghiệm kết nối với Unicode. Từ đó, 3 con người ở 3 lĩnh vực khác nhau, nhưng cùng chung tình yêu với di sản, đã gắn kết thành một nhóm nghiên cứu độc lập.

Thạc sĩ Ngôn ngữ học Sầm Công Danh (bên phải) và Thạc sĩ Công nghệ thông tin Nguyễn Việt Khôi chuẩn bị tư liệu đề xuất lên Unicode. Ảnh: NVCC

Tháng 7/2022, bản đề xuất đầu tiên được nhóm gửi tới Unicode. Chỉ 2 tháng sau, nhóm hoàn thiện đề xuất cuối cùng, được Unicode chấp thuận là bản đề xuất chính thức mang tính đại diện. Năm 2023, Unicode tiếp tục liên hệ để chỉnh sửa những thông tin khác nhau liên quan đến vấn đề kỹ thuật và đã chính thức “giữ chỗ” cho chữ Lai Tay trong “kho” ký tự quốc tế. Đến cuối năm 2024, Unicode thông báo bản phác thảo cho các ký tự Lai Tay sẽ xuất hiện trong phiên bản Unicode mới nhất (17.0.0) vào năm 2025. Và ngày 09/09/2025, chữ Lai Tay chính thức xuất hiện trong không gian số với khối mã U1E6C0 đến U1E6FF.

Thạc sĩ Sầm Công Danh cho biết, nguồn tư liệu để nhóm xây dựng đề xuất được thu thập công phu từ các văn bản cổ viết tay ở vùng huyện Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp (cũ), đến kho lưu trữ của Viện Viễn Đông Bác Cổ tại Paris, cùng với tài liệu dạy chữ Lai Tay đang lưu hành tại Nghệ An.

Đặc biệt, trong quá trình xét duyệt, gần như toàn bộ 55 ký tự truyền thống của chữ Lai Tay đều được giữ nguyên. Điều này phản ánh sự ổn định, thống nhất của bộ chữ qua thời gian, một lợi thế hiếm có so với nhiều hệ chữ thiểu số khác trên thế giới.

Nguồn tư liệu để nhóm xây dựng đề xuất được thu thập công phu từ các văn bản cổ viết tay ở vùng huyện Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp (cũ). Ảnh: NVCC

Một chi tiết thú vị là về tên khối mã. Nhóm mong muốn dùng tên Lai Tay, nhưng theo quy định quốc tế, Unicode không cho phép sử dụng từ mang nghĩa “chữ” (lai trong Lai Tay có nghĩa là chữ). Do đó, cái tên Tai Yo được nhóm lựa chọn - tức Tay Dọ, là tên tự gọi cổ xưa nhất của nhóm Thái chủ nhân bộ chữ này ở Nghệ An.

Với nhóm nghiên cứu, đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà “việc xuất hiện tên gọi này có thể xem như một mỏ neo để người sử dụng tìm hiểu nhiều hơn về tộc người của mình. Có thể ai đó sẽ thấy lạ, và từ đó thôi thúc họ biết thêm nhiều thứ khác”, Sầm Công Danh bày tỏ.

Cánh cửa mới cho bảo tồn và lan tỏa văn hóa

Việc chữ Lai Tay chính thức được mã hóa trong Unicode có ý nghĩa vượt xa phạm vi công nghệ. Đây là bước ngoặt đưa di sản chữ viết của người Thái Nghệ An bước ra khỏi giới hạn địa phương, có điều kiện thuận lợi để hiện diện trong đời sống số toàn cầu. Từ nay, 55 ký tự Lai Tay sẽ hiển thị thống nhất trên mọi nền tảng: Máy tính, điện thoại, Internet. Điều đó mở ra khả năng sử dụng chữ Lai Tay trong tin nhắn, trên mạng xã hội, trong xuất bản điện tử, và cả trong nghiên cứu học thuật. Việc mã hoá chữ Lai Tay trong Unicode chính là việc số hóa toàn diện và vững chắc bộ chữ này, bởi khi ở trong môi trường số, nó sẽ không giới hạn sự tiếp cận và không còn nỗi lo sẽ bị lãng quên như trước kia.

Trong giáo dục, lợi ích càng rõ rệt. Học chữ Lai Tay giờ đây không còn phụ thuộc vào khoảng cách địa lý. Người trẻ có thể học qua Internet, ứng dụng di động, hay lớp học trực tuyến. Những người đã biết chữ cũng có cơ hội rèn luyện, sử dụng trong môi trường thực tiễn.

Screenshot 2025-09-30 143017 — Chữ Lai Tay có mặt trên Unicode 17.0.

Nhìn lại quãng thời gian miệt mài theo đuổi dự án này, Thạc sĩ Sầm Công Danh nói rằng, nhóm đã vượt qua nhiều trở ngại bằng sự kiên trì, bền bỉ và cả may mắn.

“Với chúng tôi, trở ngại lớn nhất chính là việc thu thập các tư liệu nguồn nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu và viết đề xuất, xuất phát từ nhiều lý do khác nhau như địa lý, tình trạng bản thảo, sự hợp tác của cộng đồng... Để vượt qua rào cản này, chúng tôi đã tìm kiếm và may mắn nhận được sự trợ giúp của rất nhiều người tâm huyết với ngôn ngữ và chữ viết của người Thái nói chung và người Thái Dọ tại Nghệ An nói riêng. Chúng tôi thực sự biết ơn họ!”, Sầm Công Danh chia sẻ.

Nhóm tác giả cũng đúc rút kinh nghiệm, nếu được làm lại, họ sẽ chuẩn bị kỹ hơn cho giai đoạn sau khi bộ chữ được công nhận, nhất là về font chữ và ứng dụng. Quan trọng hơn, họ muốn gửi thông điệp tới các cộng đồng dân tộc thiểu số khác rằng, hãy dũng cảm nghiên cứu và đề xuất mã hóa chữ viết của mình, bởi chỉ khi được chuẩn số hóa, di sản mới có cơ hội tồn tại bền vững trong thời đại số.

Di sản chữ viết của người Thái Nghệ An nay đã có “tấm hộ chiếu” bước vào không gian số, sánh vai cùng hàng trăm ngôn ngữ toàn cầu. Nhưng hành trình kế tiếp mới thực sự quan trọng: Đưa bộ chữ ấy vào đời sống hàng ngày, để nó không chỉ được lưu giữ trong sách vở, mà còn sống động trong từng tin nhắn, từng bài viết, từng trang mạng xã hội. Khi đó, chữ Lai Tay sẽ không chỉ là ký tự, mà còn là nhịp đập văn hóa được trao truyền qua thế hệ, một cách tự nhiên và bền lâu.

Unicode là một tiêu chuẩn mã hóa ký tự quốc tế, cung cấp một giá trị số duy nhất (gọi là mã điểm) cho mỗi ký tự, ký hiệu hoặc biểu tượng, bất kể nền tảng, chương trình hay ngôn ngữ sử dụng. Mục tiêu của nó là cho phép máy tính thể hiện văn bản từ tất cả các hệ thống chữ viết trên thế giới một cách nhất quán, thay thế các bộ mã truyền thống chỉ hỗ trợ một phần nhỏ các ký tự. Văn bản sử dụng Unicode có thể được hiển thị và thao tác chính xác trên các hệ điều hành, ứng dụng và thiết bị khác nhau.