Cuốn sách “Dòng họ các dân tộc thiểu số ở A Lưới, thành phố Huế” (NXB Thuận Hóa)

Đi sâu vào từng trang sách, những chuyện kể về sự tích các dòng họ bao gồm tri thức về lịch sử, tín ngưỡng và đời sống tinh thần, lối sống của người Tà Ôi, Pa Cô, Cơ Tu… đã cuốn hút người đọc. Lần theo mỗi chuyện kể là những bất ngờ, thú vị như nhịp cầu nối quá khứ với hiện đại, tưởng chừng chỉ tồn tại trong ký ức của người già đến gần hơn với thế hệ trẻ, với những người quan tâm.

Khó kể hết được những chuyện kể ấy, nhưng chúng ta có thể gặp được “mẫu số chung” về chân dung bản sắc của các dân tộc ở A Lưới. Ví như dòng họ Ra Pát của người Tà Ôi với câu chuyện về sự kiêng cữ. Xưa kia có chàng trai đi lên rừng thăm bẫy đã vô tình đi qua nơi có nhiều cây A Pát, khi về nhà thì toàn thân bị dị ứng, mẩn ngứa, đau buốt khắp người. Chàng trai này bèn đi hỏi già làng và được giải thích nguyên nhân do cây A Pát gây nên. Từ đó chàng trai thề rằng, không bao giờ đặt chân đến khu rừng có cây A Pát, không nhìn cây A Pát nữa. Và để ghi nhớ, nhắc nhở người thân, con cháu, chàng trai đã lấy A Pát làm họ của mình và gọi là Ra Pát. Dòng họ này kiêng không đụng đến cây A Pát.

Rồi chúng ta cũng sẽ bắt gặp được câu chuyện tình người, sự cưu mang nhau khi nói đến dòng họ A Điêr của người Pa Cô. Chuyện kể ngày xưa có chàng trai người Kinh siêng năng, tốt bụng nhưng mồ côi cha mẹ, không họ hàng thân thích. Một hôm chàng trai đi buôn mây và gặp được những người đàn ông họ A Đeeng - một người Pa Cô xuống miền xuôi bán mây. Thấy người Pa Cô hiền lành, thật thà, đáng yêu nên chàng trai xin theo về làng làm con nuôi. Thương cảm trước số phận chàng trai, những người A Đeeng đồng ý cho về theo. Theo tập tục tuy được chấp nhận làm con nuôi nhưng do người khác xứ nên phải đổi họ. Vì thế chàng trai được trưởng họ A Đeeng đặt họ mới là A Điêr để phân biệt. Chàng trai này cũng được họ A Đeeng gả cho con gái để làm vợ. Sau này có sự hoán đổi dòng họ nên con cháu 2 dòng họ này không lấy nhau.

Từ việc điền dã, tìm hiểu các nhân vật đương thời, tìm hiểu các tư liệu lịch sử, những người thực hiện cuốn sách đã đưa ra nhiều dẫn chứng, lý giải với những bất ngờ này đến thú vị khác. Đi sâu vào mỗi dòng họ của người Tà Ôi ta sẽ bắt gặp chuyện kể về sự tích, nguồn gốc ra đời tên gọi với tín ngưỡng vật tổ liên quan đến các động vật, thực vật và sự vật, sự việc như chó, sóc, ong, lợn rừng, chim, thằn lằn, rễ cây, quả ươi, quả dâu da… Ngoài ra, còn xuất hiện một số truyền thuyết gốc vật tổ là các địa danh, phản ánh các trạng thái hoạt động, tâm lý, tình cảm.

Còn với truyện kể về dòng họ của người Pa Kô thì có nét độc đáo riêng khác với khoảng 30 dòng họ gốc lẫn nhánh. Đa số trong đó phản ánh quy mô dân số, tên gọi và đặc biệt là các truyện kể về nguồn gốc vật tổ và những kiêng cữ, cấm kỵ. Ví như, dòng họ A Đeeng tôn thờ cây A Deeng, nhờ nó mà được sống; dòng họ Kate kiêng lười biếng, nhắc nhở cần phải chăm chỉ trong cuộc sống…

Trong khi đó, dân tộc Cơ Tu đến nay có khoảng 15 dòng họ. Trong đó sưu tầm được các sự tích, nguồn gốc vật tổ và tên gọi gồm: A Rel, A Moong, A Rất, Gơ Ning, Rieyh, Pâl Loong, Ra Pát, A Vô/A Vỗ, Pe Hôih. Dòng họ người Cơ Tu ở A Lưới vốn là những cộng đồng di cư từ miền núi Quảng Nam (nay là Đà Nẵng) sang từ lâu đời, do đó giữ nguyên nhiều đặc điểm về tên gọi gắn với những cấm kỵ về động vật, thực vật và sự vật như con vượn (A Vỗ), con khỉ (A Va), con cua vàng (A Ting), con chó (Zơ Râm), cây A lăng (A Lăng)... Các truyện kể về dòng họ người Cơ Tu ở A Lưới chủ yếu có nội dung lý giải nguồn gốc, sự tích ra đời vật tổ, tên gọi và việc phải tuân thủ các kiêng cữ, cấm kỵ mang tính tín ngưỡng đối với vật tổ.

Mỗi truyện kể như những mảnh ghép quan trọng tạo nên chân dung giàu bản sắc của từng dân tộc, giúp không chỉ thế hệ mai sau mà ngay cả người đọc hiểu hơn phong tục, tín ngưỡng và lối sống. Ở đó còn chứa đựng những bài học đạo đức, về mối quan hệ giữa con người với con người, con người với tự nhiên, cách ứng xử nhân văn trong cộng đồng, kinh nghiệm sống được truyền từ đời này sang đời khác.

Nhóm thực hiện cuốn sách là các chuyên gia của Phân viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch miền Trung phối hợp cùng Phòng Văn hóa, Khoa học và Thông tin A Lưới (cũ). Công trình chứng minh dòng họ và truyền thống văn hóa của đồng bào Tà Ôi, Pa Cô, Cơ Tu… có vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội của A Lưới, đóng vai trò then chốt tạo nên sức mạnh nội tại của cộng đồng thôn, bản qua vai trò của trưởng họ, già làng và những người có uy tín.

Cuốn sách cũng chỉ ra sự tác động của nhiều yếu tố chủ quan và khách quan, đã dẫn đến hiện tượng thay đổi tên họ, tạo nên những biến thiên đáng kể trong hệ thống dòng họ của người Tà Ôi, Pa Cô, Cơ Tu... Quá trình biến đổi dòng họ truyền thống hiện nay của A Lưới đang diễn ra theo nhiều xu hướng và khá phức tạp, dẫn đến nhiều khó khăn và vướng mắc về thủ tục hành chính trong quá trình công tác, học hành, chế độ chính sách của đồng bào.

Nhật Minh

Nguồn: https://huengaynay.vn/van-hoa-nghe-thuat/chuyen-ve-dong-ho-cac-dan-toc-o-a-luoi-160638.html