Gieo tri thức, gặt mùa vàng trên đồng đất Cuba

Giữa bộn bề khó khăn ở đất nước Cuba xa xôi, các chuyên gia Việt Nam hàng ngày đang lặng lẽ gieo hạt tri thức, hồi sinh những cánh đồng lúa bạc màu.

Giữa bộn bề khó khăn...

7 giờ sáng theo giờ Việt Nam, tôi liên lạc với TS Trần Vũ Hải – chuyên gia từ Viện Lúa ĐBSCL đang tham gia dự án hợp tác sản xuất lúa gạo giữa Việt Nam và Cuba giai đoạn 2019 - 2025. Thời điểm ấy ở Cuba là 8 giờ tối, ở đầu dây bên kia, TS Hải nhẹ nhàng nói, đây là khoảng thời gian đẹp nhất trong ngày để chúng tôi trò chuyện vì mạng internet sẽ ổn định hơn đôi chút.

Mặc dù đã tính toán kỹ lưỡng, thế nhưng cuộc gọi vẫn liên tục bị ngắt quãng hơn chục lần vì đường truyền yếu, chập chờn, như chính nhịp sống chậm rãi ở quốc đảo Caribe này.

TS Trần Vũ Hải đánh giá năng suất lúa trước khi thu hoạch tại điểm Matanzas (Cuba). Ảnh: Nhân vật cung cấp.

Nơi TS Hải sinh sống và làm việc là tỉnh Cienfuegos, nằm ở miền nam Cuba – một vùng đất khô cằn, cư dân thưa thớt, cũng là vùng trũng về sản xuất nông nghiệp. Từ tháng 11/2024, anh là một trong ba cán bộ của Viện Lúa ĐBSCL được cử sang Cuba tham gia hỗ trợ chuyển giao kỹ thuật sản xuất lúa tiên tiến tại điểm Matanzas, gồm 3 tỉnh: Matanzas, Cienfuegos và Mayabeque.

“Đoàn có tổng cộng 17 người tham gia dự án, chia thành 5 điểm. Điểm thủ đô Lahabana có 2 cán bộ; điểm Pinar có 5 cán bộ; điểm Sancti Spiritus có 3 cán bộ; điểm Camaguey có 4 cán bộ và điểm Matanzas – nơi tôi công tác có 3 người, gồm tôi, Ths Phạm Thế Cường công tác tại Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp Bắc Trung Bộ và anh Nguyễn Trung Thành - phiên dịch viên tiếng Tây Ban Nha”, TS Hải bộc bạch.

Do chuyên ngành chính của cán bộ Viện Lúa ĐBSCL là cây lúa nên các anh được phân công đều tại các điểm để có kinh nghiệm thực tế nhiều hơn và dễ giải quyết các vấn đề khi phát sinh.

Gần một năm sinh sống và làm việc nơi đất khách, TS Hải vẫn nhớ như in ấn tượng đầu tiên khi đặt chân đến Cuba, đó là thiếu điện do nguồn nhiên liệu tại Cuba rất hạn chế. Anh bộc bạch, ở Cienfuegos việc mất điện gần như đã được “lập trình”, đều đặn điện sẽ bị cúp trong 24 giờ, sau đó người dân sẽ có 5 giờ để sử dụng lại, rồi tiếp tục cúp.

Mất điện kéo theo việc mất nước, cuộc sống và sinh hoạt của các chuyên gia tại đây vì thế gặp nhiều khó khăn. Hầu như các thành viên đều phải tranh thủ mọi lúc để có thể sạc pin điện thoại, pin sạc dự phòng, quạt tích điện, tận dụng lu bể để dự trữ nước.

Tiếng cười của TS Hải vẫn còn đọng lại trong tôi một chút gì đó sự khắc khổ khi kể về chuyện con muỗi. Anh nói nơi anh ở cũng là thị trấn, dân cư có phần đông đúc hơn, nhưng không thể tưởng tượng được muỗi ở đó rất nhiều, to và chích kinh hồn. Cứ tưởng tượng đưa tay quơ là có thể chụp được cả đàn muỗi. Vào mùa nắng thì nóng khủng khiếp, khó lòng ngủ được. Thậm chí, từng có chuyên gia trong đoàn bị muỗi chích đến mức bị dị ứng, nổi ghẻ, chịu không nổi phải về nước. TS Hải đã liên tưởng nơi ấy giống như vùng nông thôn Việt Nam thời điểm năm 1990.

Điều kiện sản xuất lúa của nông dân Cuba còn nhiều khó khăn. Ảnh: Nhân vật cung cấp.

Điểm Matanzas có diện tích đất nông nghiệp rất lớn với khoảng 1,1 triệu ha nhưng do dân số ít nên đất đai bị bỏ hoang khá nhiều. Ngoài trồng lúa là sản xuất chính (khoảng 33.500 ha), bà con còn trồng mía, đậu phộng, khoai lang, khoai mì... Đặc biệt, toàn bộ đất canh tác đều thuộc sở hữu nhà nước, người dân không có đất riêng. Mỗi tháng họ được cấp tem phiếu để mua thịt, gạo, sữa…

Lúa sau khi thu hoạch được nhập vào kho dự trữ của địa phương rồi tiếp tục chuyển đến nhà máy xay xát gạo, sau đó nhập trở lại kho để cấp phát cho người dân. Chu kỳ của hạt gạo từ khi thu hoạch đến lúc người dân có thể sử dụng kéo dài lên đến cả năm nên gạo không còn trắng mà bị ẩm vàng.

“Lúc mới sang đây, tôi hỏi bà con sao không sử dụng gạo trắng mà lại ăn gạo vàng? Bà con nói do thời gian xoay vòng quá dài. Gạo trắng rồi cũng sẽ hóa vàng. Khi hết gạo vàng thì đến lượt gạo trắng kia bị vàng”, TS Hải kể lại.

Gieo tri thức, gặt tình người

Vượt lên trên những khó khăn, các chuyên gia Việt Nam đã nhanh chóng hòa nhập với cuộc sống của người dân địa phương. Thay vì đứng ở vai trò của một chuyên gia, các anh chọn đồng hành cùng bà con.

TS Hải bộc bạch, người dân Cuba sống rất chậm rãi, không vội vàng, họ nói việc này làm trong hôm nay nhưng đến ngày mai, ngày kia hoặc lâu hơn nữa mới làm, phong cách xưa nay là vậy. Do đó, ban đầu anh cùng các đồng nghiệp rất bỡ ngỡ, một phần còn do hạn chế về ngôn ngữ, phải thông qua phiên dịch khiến việc giao tiếp với bà con rất khó khăn. Khi đã quen và hiểu được lối sống của người dân bản địa, việc trao đổi không còn là trở ngại.

Hội thảo đầu bờ với các hộ nông dân sản xuất giỏi tỉnh Matanzas (Cuba). Ảnh: Nhân vật cung cấp.

“Giờ đây, khi chúng tôi truyền đạt kỹ thuật, bà con đã có thể hiểu 50 - 60%. Chúng tôi cùng ăn cơm ở bờ ruộng, trò chuyện bằng tiếng Tây Ban Nha với giọng lơ lớ, nhưng rất chân tình. Chúng tôi cùng chung nỗi lo khi lúa gặp dịch hại, cùng chung niềm vui khi lúa chín vàng. Khi ấy, chẳng còn khoảng cách giữa chuyên gia Việt Nam hay nông dân Cuba mà chỉ có những con người cùng chung khát vọng làm ra những mùa vàng trĩu hạt trên đất nước Cuba”, TS Hải tâm sự.

Trong một chuyến công tác cùng Ths Phạm Thế Cường, nhóm chuyên gia đến thăm trang trại của nông dân Alexis (thuộc thị trấn Aguada, tỉnh Cienfuegos). Cả cánh đồng mới cấy được mười ngày đã xơ xác, héo úa. Ông Alexis tuyệt vọng, không hiểu nguyên nhân. Sau khi khảo sát, nhóm chuyên gia Việt Nam đã tìm ra được thủ phạm chính là ốc bươu vàng – loài sinh vật tưởng chừng chỉ quen thuộc với đồng ruộng Việt Nam nhưng cũng hoành hành dữ dội ở Cuba.

“Chúng tôi áp dụng các biện pháp phòng trừ ốc giống như ở ĐBSCL. Một tuần sau, cả cánh đồng hồi sinh, xanh trở lại. Ông Alexis xúc động thốt lên: “Các bạn thật giỏi, đây là lần đầu tiên tôi biết loài ốc này tàn phá khốc liệt đến thế”. Từ đó, bà con xem chúng tôi như người thân thuộc, ngày nào cũng ghé kể chuyện ruộng đồng”, TS Hải cười, không giấu được sự xúc động trước sự thân tình của nông dân Cuba.

Một kỷ niệm khác mà anh nhớ mãi là lần nhóm chuyên gia đang thu hoạch lúa giống, bỗng nhận được tin báo các cánh đồng bên cạnh đã làm đất xong nhưng hạt giống không nảy mầm. Ở Cuba, để hạt giống có thể gieo được, người dân thường phải mất gần một tháng để sơ chế và phá miên trạng. Nếu làm theo cách cũ, sẽ mất cả mùa vụ.

Chuyên gia Việt Nam và nông dân Cuba đã xây dựng được tình bạn hữu nghị bền chặt. Ảnh: Nhân vật cung cấp.

Bằng kinh nghiệm lâu năm, các anh quyết định thử nghiệm gieo sạ trực tiếp bằng hạt giống vừa thu hoạch, không qua sơ chế. Đó là một quyết định mạo hiểm nhưng cần thiết trong thời điểm đó. Và thật bất ngờ, chỉ sau một tuần, cả cánh đồng phủ xanh. Những nông dân Cuba đứng lặng nhìn như không tin vào những gì đang diễn ra trước mắt mình.

Từ mức năng suất trung bình chỉ 2 tấn/ha trước đây, các mô hình có sự hỗ trợ kỹ thuật của chuyên gia Việt Nam đã đạt 5 tấn/ha - một con số biết nói, không chỉ là kết quả của khoa học mà là thành quả của niềm tin và sự sẻ chia.

Cánh đồng của niềm tin

Thời điểm dự án hợp tác sản xuất lúa gạo giữa Việt Nam và Cuba bắt đầu triển khai vào năm 2019, kỹ thuật trồng lúa của nông dân Cuba còn đơn giản, chủ yếu dựa vào kinh nghiệm truyền thống, chưa áp dụng nhiều khoa học kỹ thuật.

“Bà con chỉ sạ khô, nghĩa là rải trực tiếp lúa giống lên mặt ruộng để hạt tự ngấm nước rồi nảy mầm. Bà con cũng chưa biết cách quản lý nước trên đồng ruộng, dẫn đến ruộng khô quá lâu, lúa lên cỏ cũng lên theo, cạnh tranh dinh dưỡng với cây lúa khiến năng suất rất thấp”, TS Hải chia sẻ.

Thực tế này đã thôi thúc các chuyên gia phải kiên trì và nhanh chóng hướng dẫn bà con từng bước thay đổi phương thức gieo sạ, từ việc ngâm ủ hạt giống, điều tiết nước, bón phân đúng thời điểm để tránh thất thoát.

“Lúc đầu họ không tin, vì bao đời nay vẫn làm như vậy. Chúng tôi phải trao đổi, tâm tư, trò chuyện ở góc độ những người bạn. Nếu hướng dẫn theo cách làm của các chuyên gia họ không thích và sẽ không làm theo. Rồi khi thấy kết quả trên chính ruộng của mình, bà con tin tưởng lắm”, TS Hải phấn khởi khi kể lại những thành công bước đầu của dự án.

Ngoài ra, để việc chuyển giao kỹ thuật thực tế và dễ hiểu hơn, TS Hải cùng các cộng sự thường tổ chức cho nông dân đi thăm ruộng để trao đổi kinh nghiệm. Mỗi buổi tập huấn, hội thảo đều phải tranh thủ từng giờ để bà con tiếp thu được nhiều hơn.

Điều kiện đất đai ở Cuba được thiên nhiên ưu đãi cho nguồn dinh dưỡng dồi dào. Tuy nhiên cơ sở vật chất, máy móc, nhiên liệu, phân bón, thuốc BVTV lại rất hạn chế khiến năng suất lúa không cao.

Dự án hợp tác sản xuất lúa gạo giữa Việt Nam và Cuba được thực hiện trong giai đoạn 2019 - 2025, toàn bộ kinh phí dự án do Chính phủ Việt Nam chi trả. Theo dự án này, các chuyên gia mang sang nước bạn từ phân bón, thuốc BVTV, trang thiết bị máy móc, xe máy… rồi hỗ trợ xây dựng cơ sở hạ tầng để cải tạo đồng ruộng, đường sá, cầu, kênh mương. Nước bạn sẽ đối ứng bằng cách hỗ trợ các chuyên gia về chỗ ở, ăn uống, phương tiện đi lại trong thời gian công tác.

Chỉ tính riêng 3 tỉnh Matanzas, Cienfuegos và Mayabeque, từ năm 2019 đến nay, dự án đã triển khai hàng loạt mô hình sản xuất lúa hiệu quả, mang lại nhiều kết quả tích cực và bền vững.

Số lần bón phân và lượng phân bón được cắt giảm từ 350kg phân đạm/ha xuống còn 200kg/ha. Ruộng đồng được đắp bờ bao cố định, chia thành những ô nhỏ để giữ nước, giảm thất thoát; mùa vụ gieo trồng lúa được rải đều để giảm sức ép về máy móc và nhân công lao động; mô hình sản xuất lúa chét cũng được thử nghiệm, giúp nông dân tiết kiệm đáng kể chi phí làm đất và phân bón…

Bên cạnh đó, gần 1.500 buổi tư vấn, trao đổi kỹ thuật được tổ chức giữa cánh đồng, dưới nắng gió vùng Caribe. Hàng trăm nông dân Cuba cùng cán bộ khuyến nông, nhà sản xuất được huấn luyện, tham gia thực hành trực tiếp trên đồng ruộng, huấn luyện kỹ thuật sản xuất lúa tiên tiến. Từ cách quản lý cây trồng, kỹ thuật bón phân, cấy cơ giới đến thời điểm sử dụng thuốc diệt cỏ, tưới tiêu..., tất cả đều được các chuyên gia Việt Nam truyền đạt bằng cả sự kiên nhẫn và tâm huyết. Những buổi hội thảo giản dị ấy dần trở thành nhịp cầu kết nối nông dân Cuba với tri thức Việt.

Về hạ tầng, dự án đã xây dựng hơn 500 km đường giao thông nội đồng, 528 km kênh mương được cải tạo, 121 cầu cống và công trình thủy lợi được hoàn thiện cùng hơn 3.800 ha đồng ruộng được san phẳng (trong đó hơn 3.100 ha bằng công nghệ laser). Nhờ vậy, những cánh đồng từng khô cằn dần hồi sinh, dòng nước xanh trở lại uốn quanh làng mạc, tiếng máy gặt, máy cày bắt đầu vang lên giữa vùng đất tưởng chừng chỉ quen với sự tĩnh lặng.

Mô hình sản xuất giống lúa xác nhận (MH3) quy mô trên 405 ha đã góp phần đưa năng suất lúa trung bình của các tỉnh Mayabeque lên 5,59 tấn/ha. Tỉnh Mayabeque đã trở thành địa phương chủ lực cho việc sản xuất giống lúa xác nhận.

Mô hình trình diễn thâm canh lúa (MH4) quy mô trên 3.100 ha được triển khai cũng góp phần đưa năng suất lúa trung bình lên 4,7 tấn/ha. Tỉnh Matanzas và Cienfuegos trở thành những vùng chủ lực cho sản xuất lúa 2 vụ/năm

Mô hình sản xuất mở rộng (MH5) với diện tích gần 13.000 ha, năng suất trung bình 3,61 tấn/ha là nền tảng đưa tỉnh Matanzas trở thành địa phương chủ lực sản xuất lúa 1 vụ/năm.

Tuy các mô hình được thực hiện ở quy mô nhỏ, chỉ chiếm 1/22 tổng diện tích sản xuất lúa của cả đất nước Cuba nhưng năng suất trung bình lại cao rõ rệt, vượt gấp 2,4 lần so với bên ngoài. Điều này chứng minh tính ưu việt và khả năng nhân rộng của những tiến bộ kỹ thuật do các chuyên gia Việt Nam - Cuba cùng nghiên cứu, thử nghiệm.

Chuyên gia Việt Nam trao đổi kỹ thuật cấy lúa với nông dân Cuba. Ảnh: Nhân vật cung cấp.

Cuba không có nhiều diện tích trồng lúa, nhưng chính ở nơi này, những mô hình hợp tác giữa Việt Nam - Cuba đã trở thành điểm sáng, được Ban Quản lý dự án và truyền thông nước bạn đặc biệt ghi nhận.

Quan trọng hơn, nông dân Cuba đã học được cách tin vào tri thức để tự tin đo đất, canh nước, lấy mẫu giống... Tự tin gọi nhau bằng những từ xưng hô tiếng Việt còn khá vụng về “bạn, anh, chị”.

Chắc hẳn, đây là chuyến công tác đầy dấu ấn mà các chuyên gia Việt Nam nhận được sau khi hoàn thành nhiệm vụ quốc tế cao cả này.

“Chúng tôi sẽ mang về một tình bạn quốc tế chân thành và sâu sắc - một món quà vô giá trong thời đại ngày nay, kể cả những câu chuyện còn rất dài mà tôi chưa kịp kể hết cho bạn nghe”, TS Hải bùi ngùi.

Matanzas, Cienfuegos và Mayabeque và trải dọc những cánh đồng Cuba sẽ mang nhiều dấu ấn của chuyên gia Việt Nam. Thành quả này được kết bằng giọt mồ hôi nơi đồng ruộng, bằng những cái ôm siết chặt giữa nắng gió xa xôi.

Cuba từng đón những người bạn Việt Nam trong những năm tháng gian khổ nhất của lịch sử hai dân tộc. Hôm nay, hành trình ấy được tiếp nối trên những “cánh đồng hữu nghị”.

Có lần TS Hải đứng giữa cánh đồng lúa chín, những bông lúa cúi đầu chào đón mùa gặt. Nông dân Cuba cười rạng rỡ, nắm chặt tay các anh và thốt lên “Gracias, amigos de Vietnam” – cảm ơn những người bạn Việt Nam. Bấy nhiêu thôi, nhưng đủ để anh xua tan mệt mỏi, để hiểu rằng những gì họ đang làm nơi đất khách là xứng đáng.

Cách nhau nửa vòng trái đất, TS Hải không chỉ lặng lẽ gửi về những con số của dự án mà còn mang câu chuyện hồi sinh những cánh đồng lúa đầy nắng gió vùng Caribe gửi về Việt Nam. Nơi xa ấy có hương lúa chín, có tình bạn và niềm tự hào của những người Việt mang tri thức gửi về làm quà cho quê hương.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/gieo-tri-thuc-gat-mua-vang-tren-dong-dat-cuba-d780011.html