Giải mã bí ẩn ngàn năm: Giá trị khoa học “vô tiền khoáng hậu” của di sản thế giới Hoàng thành Thăng Long

Hoàng thành Thăng Long - Di sản Văn hóa thế giới tại Thủ đô Hà Nội được UNESCO công nhận năm 2010, là biểu tượng sống động cho lịch sử liên tục của trung tâm quyền lực Việt Nam qua hơn một thiên niên kỷ. Những cuộc khai quật khảo cổ học quy mô lớn tại 18 Hoàng Diệu, Nhà Quốc hội và Vườn Hồng đã phát lộ kho tàng di tích và di vật vô giá.

Tuy nhiên, theo đánh giá của PGS, TS Bùi Minh Trí, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành (nay là Viện Khảo cổ học, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam), Chủ nhiệm Dự án “Nghiên cứu, chỉnh lý, đánh giá giá trị và lập hồ sơ khoa học Khu di tích Hoàng thành Thăng Long”, việc giải mã những “mảnh vỡ lịch sử” này để tái hiện trọn vẹn hình thái kiến trúc và đời sống cung đình là một thách thức lớn.

Hoàng thành Thăng Long - Di sản Văn hóa thế giới tại Thủ đô Hà Nội được UNESCO công nhận năm 2010.

GS, TS Nguyễn Văn Kim, Phó chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia nhận định, trong 15 năm qua (2011-2025), cuộc khai quật khảo cổ học quy mô lớn hơn một thập kỷ tại Khu di tích Hoàng thành Thăng Long, đặc biệt là tại 18 Hoàng Diệu (2002-2004) và khu vực dưới lòng Nhà Quốc hội (2008), với tổng diện tích gần 32.000m², đã vén bức màn bí ẩn, mang lại những nhận thức mới mẻ, chân xác về Kinh đô Thăng Long nghìn năm văn hiến. Đồng thời khẳng định, đây là một thành tựu khoa học “vô tiền khoáng hậu” trong lịch sử khảo cổ học lịch sử Việt Nam.

Bằng chứng sống về sự chồng xếp lịch sử: Liên tục 1.300 năm

Giá trị khoa học hàng đầu của khu di tích là việc phát hiện ra các phế tích kiến trúc thuộc nhiều thời đại chồng xếp liên tiếp nhau qua khoảng 1.300 năm, từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 18. Đây là bằng chứng vật chất hiếm có minh chứng cho sự kế thừa và liên tục của Kinh đô Thăng Long trên cùng một trục trung tâm.

Theo PGS, TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam, lần đầu tiên khảo cổ học Việt Nam phát hiện được dấu tích kiến trúc Đại La, với 18 móng nền kiến trúc, 7 giếng nước, 15 đường cống, bao gồm một cấu trúc mặt bằng kiểu hình chữ “đinh”. Điều này minh chứng vị trí trung tâm của thành Thăng Long thời Lý đã được xây dựng trên nền cũ của thành Đại La, đúng như Chiếu dời đô năm 1010 đã đề cập (thế kỷ 7 đến 9).

Hiện vật khai quật từ hố khảo cổ minh chứng cho những giá trị khoa học "vô tiền khoáng hậu" của Hoàng thành. 

Phát hiện 13 dấu tích móng nền kiến trúc, trong đó có di tích mặt bằng hình chữ nhật với cách bố trí cột góc đặt chéo góc độc đáo - dường như là trường hợp duy nhất được biết đến trong lịch sử kiến trúc cổ truyền Việt Nam. Nó xác định đây chính là “Kinh phủ”, trung tâm lớn thứ hai của thời Đinh - Tiền Lê sau Hoa Lư (thế kỷ 10).

Thời Lý (thế kỷ 11-13) - đây là thời kỳ di tích được bộc lộ nhiều nhất, đầy đủ nhất, toàn vẹn nhất (53 dấu tích nền móng cung điện, 7 móng tường bao, 6 giếng nước, 13 cống nước).

Thức dậy “linh hồn” kiến trúc cố cung

“Thành tựu quan trọng nhất của nghiên cứu là giải mã thành công hình thái kiến trúc cung điện – “linh hồn” của Kinh đô Thăng Long. Đây là công việc khó khăn do kiến trúc gỗ đã bị thất truyền, không có cơ sở đối chiếu trực tiếp”, PGS, TS Bùi Minh Trí cho hay.

Dựa trên việc nghiên cứu, khai quật và từng bước giải mã, các nhà khoa học đã tái hiện đã thiết lập hệ thống bản vẽ tổng thể mặt bằng kiến trúc cung điện thời Lý (gồm 53 dấu tích nền móng) và nghiên cứu chuyên sâu về ngói lợp, cấu kiện gỗ. Một trong những phát hiện quan trọng là kỹ thuật đấu củng, một kỹ thuật đỡ mái và trang trí cực kỳ phức tạp. Đấu củng vừa có chức năng chịu lực, mở rộng hiên nhà, vừa nâng độ cao khung nhà, thể hiện trình độ xây dựng bậc thầy của cha ông.

 

 

Mô hình dựng 3D Kinh thành Thăng Long được các nhà khoa học quan tâm. 

Từ cơ sở khoa học về đấu củng và các nguồn tư liệu khảo cổ, mô hình kiến trúc, sử liệu, đã phục dựng thành công hình thái kiến trúc cung điện thời Lý bằng công nghệ 3D (giới thiệu và trưng bày tại tầng hầm Nhà Quốc hội năm 2014). Đây là lần đầu tiên hình ảnh cung điện thời Lý nguy nga, tráng lệ được tái hiện sau hơn ngàn năm, chứng minh Hoàng cung Thăng Long không hề thua kém các cung điện nổi tiếng ở châu Á. Quần thể này gồm 64 công trình (38 cung điện/hành lang, 26 kiến trúc lục giác) được quy hoạch bài bản.

Bên cạnh đó, các nhà khoa học đã hoàn thành chương trình phục dựng 3D rất công phu về Điện Kính Thiên (2022-2023) - tòa chính điện quan trọng nhất Cấm thành. Điện có quy mô to lớn (9 gian, diện tích khoảng 1.188m²), 60 cột gỗ, thuộc loại Trùng diêm, kiến trúc đấu củng, trên mái lợp ngói rồng men vàng đặc sắc. Sự khác biệt độc đáo của ngói rồng so với kiến trúc Đông Á đương thời làm nổi bật tính sáng tạo của kiến trúc Việt Nam.

Giải mã sâu sắc đời sống Hoàng cung qua di vật

“Nghiên cứu chỉnh lý, phân loại di vật đã đạt được những phát hiện khoa học mang tính bước ngoặt, làm sâu sắc hơn đời sống, kinh tế, văn hóa Hoàng cung”, PGS, TS Tống Trung Tín khẳng định.

Theo PGS, TS Tống Trung Tín, phát hiện những đồ sứ đích thực thời Lý có phẩm cấp đạt trình độ tuyệt hảo, tương đương đồ sứ Trung Quốc thời Tống. Đây là phát hiện cực kỳ quan trọng, minh chứng thuyết phục về lịch sử phát minh đồ sứ Việt Nam có từ thời Lý, xua tan hoài nghi về nguồn gốc đồ sứ. Đồ sứ ngự dụng Thăng Long có chất lượng hoàn hảo, thậm chí vượt trội về tính sáng tạo (gốm vẽ nhiều màu phủ vàng) so với đồ sứ Minh (Trung Quốc). Đặc biệt, sứ men trắng thấu quang trang trí rồng 5 móng và chữ Quan là sản phẩm độc đáo của gốm Thăng Long.

 Các hiện vật gốm nguyên gốc khai quật tại Hoàng thành Thăng Long trưng bày phục vụ du khách tham quan.

Nghiên cứu đồ gốm có chữ Hán đã xác định được vật dụng của các cung điện quan trọng: “Trường Lạc cung” (của Thái hoàng Thái hậu Nguyễn Thị Hằng, vợ vua Lê Thánh Tông) và “Thừa Hoa” (điện của Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao, mẹ vua Lê Thánh Tông). Các chữ này được ghi dấu trước khi nung (Trường Lạc khố), khẳng định đây là tài sản riêng, do cung điện đặt làm.

Nghiên cứu các sưu tập đồ sứ nước ngoài (Tây Á, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc) đã làm rõ vai trò, chức năng của chúng trong Hoàng cung Thăng Long. Đặc biệt, đồ sứ Trung Quốc thời Tống đa dạng, đến từ 12 khu lò gốm lớn thuộc 7 tỉnh (Hồ Điền, Long Tuyền, Diệu Châu...), minh chứng cho mối quan hệ giao lưu văn hóa, kinh tế rộng mở của Kinh đô Thăng Long trong lịch sử.

Làm sáng rõ đời sống Kinh đô Thăng Long

15 năm nỗ lực nghiên cứu, các nhà khoa học đã giải mã bước đầu Kinh thành Thăng Long, làm sáng rõ đời sống Hoàng cung qua đồ ngự dụng lò quan Thăng Long và vai trò giao thương quốc tế. Những thành quả này không chỉ làm sâu sắc hơn giá trị nổi bật toàn cầu của Khu di sản, mà còn đưa di sản từ lòng đất đến gần hơn với công chúng bằng những phương pháp trưng bày vượt trội trong lĩnh vực thiết kế trưng bày bảo tàng, khơi dậy niềm tự hào về tài năng và trí tuệ sáng tạo của cha ông.

 Trưng bày các hiện vật khảo cổ tại tầng hầm Nhà Quốc hội do Viện Nghiên cứu Kinh thành thực hiện.

Khu trưng bày tại tầng hầm Nhà Quốc hội sử dụng công nghệ Mapping, Media, Hologram, ánh sáng, âm thanh hiện đại; hình ảnh rồng bay thời Lý được tái hiện bằng công nghệ 3D ở không gian kết nối hai tầng hầm đã tạo nên biểu tượng sâu sắc về Kinh đô Rồng bay. Tái hiện lịch sử vàng son của Thăng Long hoa lệ, được đánh giá là “một bảo tàng xuất sắc và hiệu quả”, nằm trong tốp đầu châu Á và thế giới, trở thành hình mẫu về bảo tàng khảo cổ học hiện đại ở Việt Nam.

Nguồn: https://www.qdnd.vn/van-hoa/doi-song/giai-ma-bi-an-ngan-nam-gia-tri-khoa-hoc-vo-tien-khoang-hau-cua-di-san-the-gioi-hoang-thanh-thang-long-1011016