Đội ngũ đông đảo, giàu sức sáng tạo

Trong khoảng hai thập niên trở lại đây, diện mạo nghệ thuật của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam có sự chuyển biến rõ rệt, thể hiện ở sự đa dạng của loại hình, sự xuất hiện của nhiều gương mặt mới, cùng với đó là xu hướng chuyên nghiệp hóa ngày càng mạnh mẽ, dù vẫn tồn tại sự không đồng đều giữa các thế hệ, thậm chí một số loại hình còn mỏng về lực lượng kế cận.

Thế hệ những nghệ sĩ thành danh có thể kể đến như giọng hát dân ca hay nhất vùng núi phía Bắc Nghệ sĩ Nhân dân (NSND) Nông Xuân Ái (dân tộc Tày)-người có công đưa hát then trở thành một thành tố văn hóa có sức lan tỏa; NSND Vi Hoa (dân tộc Thái) gắn bó với dân ca và nghệ thuật trình diễn truyền thống; NSND Đinh Xuân La (dân tộc Hrê) trọn đời với nghệ thuật múa dân gian Tây Nguyên; hay họa sĩ Xu Man (dân tộc Ba Na)-cánh chim đầu đàn của mỹ thuật Tây Nguyên... Họ đã trở thành biểu tượng của thế hệ sáng tạo đưa chất liệu tộc người bước ra khỏi phạm vi buôn làng, tạo nền tảng vững chắc cho những bước phát triển sau này, cho thế hệ sau bước vào đời sống nghệ thuật toàn quốc. Bên cạnh đó, các nghệ nhân Lò Hải Vân-người truyền lửa văn hóa dân gian; Lò Văn Biến, Lò Văn Lả vẫn bền bỉ gìn giữ, phục dựng và truyền dạy những điệu xòe cổ, làm cầu nối giữa truyền thống và đổi mới.

Bộ sưu tập “Hương sắc Việt Nam” của nhà thiết kế Vũ Thảo Giang được trình diễn tại Lễ hội áo dài du lịch Hà Nội năm 2025. Ảnh: LÊ PHÚ

Những năm đầu thế kỷ 21 chứng kiến sự xuất hiện của một lớp nghệ sĩ trẻ có đào tạo bài bản, năng động, linh hoạt trong tiếp cận công chúng qua các nền tảng số và hệ sinh thái nghệ thuật mới. Thành công của Vàng Hải Hưng (dân tộc Giáy) trong mỹ thuật, Lục Thị Niên (dân tộc Tày) trong nhiếp ảnh, Hà Lệ Diễm (dân tộc Tày) trong điện ảnh... không chỉ bởi họ ghi lại đời sống miền núi từ cái nhìn bên trong mà còn bởi sự tươi mới, bởi những góc nhìn của người trẻ. Trong lĩnh vực biểu diễn, các biên đạo múa như Pờ Nhù Nu (dân tộc Hà Nhì), Sùng A Lùng (dân tộc Mông), Lò Hải Lam, Hà Tứ Thiên (dân tộc Thái) đã góp phần định hình ngôn ngữ múa dân tộc trong không gian sân khấu đương đại. Trong lĩnh vực thiết kế-nghệ thuật ứng dụng, có thể kể đến nhà thiết kế Vũ Thảo Giang (dân tộc Tày)-người đang nỗ lực chuyển hóa thổ cẩm Tày thành thời trang đương đại. Từ những gương mặt đó cho thấy tín hiệu vui khi nghệ thuật các dân tộc thiểu số không chỉ dừng ở sân khấu hay triển lãm mà còn bước vào lĩnh vực sáng tạo công nghiệp.

Ở các đoàn nghệ thuật địa phương, dù chưa hẳn đến được với công chúng rộng rãi trong cả nước nhưng họ là đội ngũ gìn giữ trực tiếp và hiệu quả nhất, thực chất nhất những giá trị truyền thống.

Có một điều thú vị khi nhìn vào hành trình sáng tạo của nhiều nghệ sĩ người dân tộc thiểu số đấy là vai trò kép, vừa gìn giữ vừa làm mới. Khởi đầu từ môi trường, không gian văn hóa truyền thống với lời hát dân ca, điệu múa, lễ hội... nhưng họ cần phải bắt nhịp với nhịp sống cộng đồng của một giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ. Mô hình này dường như vẫn là dấu ấn riêng, độc quyền trong hành trình sáng tạo của nghệ sĩ dân tộc thiểu số. Ngay cả lớp trẻ hôm nay cũng không nằm ngoài quỹ đạo ấy bởi dù nghệ thuật đương đại có nhiều cách tiếp cận mới, nhưng cội nguồn văn hóa vẫn là mạch ngầm nuôi dưỡng người nghệ sĩ.

Chất liệu dân tộc không còn là yếu tố trang trí hay minh họa mà trở thành cái lõi thẩm mỹ, chi phối cấu trúc và ngôn ngữ nghệ thuật. Trong lĩnh vực biểu diễn, các biên đạo và nhạc sĩ dân tộc thiểu số không bê nguyên xi lễ thức lên sân khấu, mà thực hiện quá trình chuyển hóa linh hoạt: Cách tân động tác, phối hợp kỹ thuật trình diễn hiện đại, hòa âm dân ca vào âm nhạc đương đại. Trong mỹ thuật, cách Vàng Hải Hưng bền bỉ lựa chọn là hình ảnh đồng bào dân tộc thiểu số với các công việc lao động chân tay tại khu vực biên giới hay cảnh mây núi biên cương. Ở lĩnh vực thiết kế, một số nghệ sĩ trẻ như Vũ Thảo Giang tìm hướng phát triển mới bằng việc tích hợp họa tiết mang sắc màu dân tộc vào áo dài-dấu hiệu mở rộng của công nghiệp văn hóa dân tộc thiểu số. Một xu hướng đáng chú ý ở thế hệ nghệ sĩ trẻ là khuynh hướng tự sự hóa và cá nhân hóa trải nghiệm văn hóa. Họ dùng nghệ thuật để kể câu chuyện của chính mình-như Lục Thị Niên với những bức ảnh về quê hương Cao Bằng. Sự chuyển đổi này cho thấy dân tộc tính không chỉ còn là biểu hiện của cộng đồng mà trở thành bản sắc cá nhân-gắn liền với trải nghiệm đời sống, ký ức và lựa chọn sáng tạo của từng nghệ sĩ.

Tuy nhiên, thực trạng đội ngũ nghệ sĩ dân tộc thiểu số vẫn cho thấy sự không đồng đều giữa các loại hình. Nhiều lĩnh vực gần như chưa có tên tuổi nổi bật tham gia vào sự chuyển động mạnh mẽ của đời sống nghệ thuật đương đại. Thế hệ trụ cột dần thưa vắng thì lực lượng kế cận sinh sau thập niên 1980 còn ít, điều này cũng nằm trong quy luật vận động chung của nhiều ngành biểu diễn truyền thống đòi hỏi đào tạo lâu dài, bài bản. Chưa kể là hoạt động nghệ thuật của nhiều nghệ sĩ trẻ vẫn mang tính tự phát, thiếu không gian sáng tạo, nhất là chưa có nguồn kinh phí để phát triển dài hơi. Một đặc điểm đáng lo ngại nữa là sự đứt gãy thế hệ. Mặc dù đã có lớp nghệ sĩ trẻ, lực lượng này vẫn chưa đủ đông, chưa đồng đều giữa các loại hình, đặc biệt là ở sân khấu chính kịch, kiến trúc, điện ảnh.

Thực thi đồng bộ các giải pháp

Văn nghệ sĩ dân tộc thiểu số mang những đặc thù riêng khi sở hữu tri thức văn hóa bản địa-lợi thế khi muốn tạo ra nét độc đáo trong nghệ thuật đại chúng. Đặc thù này đòi hỏi một cách tiếp cận chính sách khác với nghệ thuật nói chung để làm sao có thể vừa đào tạo, nuôi dưỡng vừa kết nối để bảo đảm sự bền vững của văn hóa tộc người trong môi trường nghệ thuật hiện đại.

Trước hết, cần kiến tạo một hệ sinh thái đào tạo phù hợp với đặc thù, bắt đầu bằng việc đào tạo từ gốc. Những nghệ sĩ như Nông Xuân Ái, Đinh Xuân La hay Xu Man cho thấy tài năng xuất lộ từ môi trường văn hóa truyền thống. Do đó không thể áp dụng cách thức tuyển chọn qua các kỳ thi, liên hoan mà cần ươm mầm từ những môi trường nhỏ như trường học, trại sáng tác... Đặc biệt không chỉ đào tạo mà còn tạo cơ chế để họ quay về cộng đồng thực hành nghệ thuật.

Bên cạnh đào tạo, việc xây dựng môi trường sáng tạo là vô cùng cần thiết. Song song với việc cho họ tiếp cận những chuyển động của đời sống nghệ thuật đương đại từ các chuyên gia, cần tạo không gian sáng tạo ngay tại mỗi địa phương. Mô hình được đề xuất là đẩy mạnh các trung tâm nghệ thuật vùng bởi nghệ sĩ có nơi để sáng tạo, duy trì bản sắc một cách tự nhiên nhất. Cùng với đó, Nhà nước cần có chính sách “đặt hàng” như chủ đề về sắc màu dân tộc cho các nhà hát, triển lãm, các sự kiện quốc gia... Cách làm này sẽ góp phần định hình, định hướng được thị trường nghệ thuật dân tộc thiểu số.

Các giải thưởng hiện nay chủ yếu tập trung vào nghệ nhân hoặc tác phẩm dân gian, vì vậy cần có thêm hạng mục riêng cho sáng tạo nghệ thuật đương đại trên chất liệu dân tộc và các giải thưởng dành cho nghệ sĩ trẻ dân tộc thiểu số để phát hiện sớm, tạo động lực kế thừa.

Cần đẩy mạnh số hóa, không chỉ tư liệu dân gian mà cả tác phẩm đương đại, bởi thế hệ nghệ sĩ dân tộc thiểu số trẻ gắn liền với môi trường số. Nhiều tài năng trẻ không thiếu năng lực sáng tạo, nhưng thiếu kỹ năng truyền thông, xây dựng hình ảnh, do đó cần hỗ trợ phát triển “thương hiệu cá nhân” cho họ. Đây là điều kiện quan trọng để nghệ sĩ dân tộc thiểu số có thể đứng vững trong hệ sinh thái nghệ thuật cạnh tranh hiện nay.

Cuối cùng, cần mở rộng mạng lưới tương tác giữa các nghệ sĩ dân tộc thiểu số toàn quốc, các liên hoan nghệ thuật chuyên ngành; xây dựng mạng lưới nghệ sĩ trẻ gồm nhiều tộc người, nhiều vùng miền; triển khai các chương trình nghệ sĩ thực tế sáng tác liên vùng... Điều này không chỉ tạo nên một cộng đồng nghệ thuật vừa rộng vừa sâu mà còn giúp nghệ sĩ có cái nhìn thẩm mỹ phong phú hơn.

Đội ngũ nghệ sĩ dân tộc thiểu số có những tên tuổi rực rỡ nhưng vẫn còn đó nhiều khoảng trống cần khỏa lấp, đòi hỏi một chiến lược đồng bộ và lâu dài. Việc đầu tư đào tạo ngay từ bậc phổ thông, tạo môi trường hành nghề chuyên nghiệp và có cơ chế tôn vinh đặc thù chính là chìa khóa để bảo đảm rằng ngọn lửa sáng tạo của các dân tộc sẽ tiếp tục được thắp sáng trong một giai đoạn mới nhiều thách thức.

 

Nguồn: https://www.qdnd.vn/van-hoa/doi-song/kich-hoat-tiem-nang-sang-tao-cua-van-nghe-si-dan-toc-thieu-so-1012940