Lấp khoảng trống nhân lực trẻ ngành sân khấu: Bài toán khó với các nhà hát

(NB&CL) Xưa nay, khi nói về nghệ thuật biểu diễn, các cụ thường hay nói “Thầy già, con hát trẻ” để chỉ việc hát xướng người trẻ bao giờ cũng có nhiều ưu thế về giọng hát, thanh sắc cũng như sự tươi mới, trẻ trung. Nhưng hiện nay, tình cảnh “thầy già, con hát cũng già” lại đang là thực trạng chung của sân khấu, nhất là với sân khấu truyền thống.

Thầy già, con hát cũng già

Tại tọa đàm “Lực lượng trẻ trong sự phát triển sân khấu hiện nay” vừa diễn ra tại Hà Nội, NSND Thanh Trầm, Chủ tịch Hội đồng Nghệ thuật Hội Sân khấu Hà Nội cho rằng, sân khấu nghệ thuật truyền thống hiện nay đang phải đối mặt với “bài toán” khủng hoảng thiếu nghệ sĩ trẻ, nhất là nghệ sĩ tài năng đủ sức để gìn giữ, phát huy giá trị những di sản nghệ thuật quý báu này. Thống kê năm 2024 của Cục Nghệ thuật biểu diễn cho thấy, số lượng diễn viên trong độ tuổi từ 20-25 ở các đơn vị sân khấu cả nước chỉ chiếm tỷ lệ 5,6%. Sự thiếu hụt diễn viên trẻ khiến các nhà hát phải đưa diễn viên lớn tuổi vào vở diễn, hóa trang vào vai diễn trẻ.

Vở hoạt kịch “Đông Hồ thế sự” của nhóm sinh viên The 21st Tale, Trường Đại học KHXH&NV lấy cảm hứng từ tác phẩm “Đám cưới chuột” trong tranh dân gian Đông Hồ.

Tình trạng thiếu diễn viên trẻ đặc biệt thấy rõ ở các loại hình tuồng, chèo, cải lương khi nhiều năm nay các nhà hát không tuyển được nghệ sĩ trẻ. Cơ chế thiếu linh hoạt, chỉ tiêu biên chế ngày càng giảm trong khi quy định về tuổi nghỉ hưu tăng, nhiều nghệ sĩ đã hết tuổi nghề nhưng chưa đến tuổi nghỉ hưu đang “lấp đầy” biên chế của các nhà hát.

Thêm vào đó, nguồn tuyển đầu vào đã khan hiếm càng trở nên trầm trọng khi Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội đã nhiều năm không tuyển sinh được ở các ngành nghệ thuật truyền thống. “Những tồn tại này dẫn đến thực tế ở các đoàn nghệ thuật truyền thống hiện này là “thầy già, con hát cũng già”, NSND Thanh Trầm nói.

Khoảng trống nhân lực còn thể hiện rõ ở sự chênh lệch về số lượng giữa các thành phần sáng tạo, từ tác giả, đạo diễn, diễn viên, họa sĩ, nhạc sĩ, biên đạo múa đến nhân viên kỹ thuật âm thanh, ánh sáng và nghiên cứu, lý luận, phê bình sân khấu. Đội ngũ diễn viên chiếm số lượng khoảng 90%, trong khi đó, các thành phần khác lại đếm trên đầu ngón tay. NSND Thanh Trầm cho biết, trong cơ cấu tổ chức của tất cả các đơn vị biểu diễn nghệ thuật sân khấu Trung ương và các tỉnh, thành phố đều không có đủ các thành phần nói trên. Thậm chí, nhiều đơn vị không có đạo diễn, họa sĩ, nhạc sĩ, biên đạo múa mà chỉ có diễn viên và nhân viên kỹ thuật âm thanh, ánh sáng. Điều này khiến cho các thể loại sân khấu kịch hát dân tộc đứng trước nguy cơ không có người viết kịch bản; thiếu những bài viết, công trình nghiên cứu lý luận chất lượng cao.

“Tại các kỳ liên hoan, hội diễn chuyên nghiệp vừa qua, nhìn chung vẫn chưa có gương mặt đạo diễn mới thật sự để lại dấu ấn nổi bật, đủ sức vượt qua cái bóng của những đạo diễn “lão làng” đi trước. Thêm nữa, gọi là đạo diễn trẻ, nhưng phần lớn đã ở tuổi trên dưới 50, chủ yếu là những diễn viên đã thành danh chuyển sang làm đạo diễn. Hiếm người nào có tuổi dưới 45. Câu hỏi đặt ra là sau các khóa đào tạo định kỳ ở các trường, vẫn có những đạo diễn trẻ tốt nghiệp, song tại sao đội ngũ đạo diễn sân khấu vẫn khan hiếm? Vấn đề nằm ở khâu đào tạo hay chính sách sử dụng, đãi ngộ đối với đạo diễn trẻ?”, NSND Thanh Trầm trăn trở.

Tác giả Nguyễn Toàn Thắng cũng cho rằng, bên cạnh sự thiếu hụt về đội ngũ sáng tác kế cận, diễn viên, đạo diễn, biên đạo… còn có nỗi lo về “sự thiếu vắng như thể sa mạc” của đội ngũ lý luận phê bình kế cận. Sân khấu - sau một thời gian chiếm vị trí gần như độc tôn, bắt đầu nhường chỗ cho điện ảnh, truyền hình và bây giờ là các nền tảng mạng xã hội, công nghệ số.

Người trẻ vẫn thiếu “đất” diễn

Lực lượng trẻ là động lực quan trọng cho sự đổi mới và phát triển của sân khấu hôm nay, họ mang đến sức sáng tạo mới, tư duy hiện đại và tinh thần dấn thân mạnh mẽ. Theo NSƯT Phạm Ngọc Dương, trong xu thế hội nhập và chuyển đổi số, lực lượng sáng tạo trẻ đóng vai trò cốt tử trong công cuộc phát huy nghệ thuật. Nhiều tác giả trẻ không ngại va chạm, tác phẩm của họ đi thẳng vào vấn đề cần nói và mang tính thời đại cao.

Cảnh trong vở chèo “Trương Viên” của Nhà hát Chèo Hà Nội. Ảnh: NHCC.

Bên cạnh đó, lực lượng sáng tạo trực tiếp trên sàn diễn như đạo diễn hay những diễn viên trẻ luôn có khát khao “làm mới” những tác phẩm nghệ thuật đã cũ hoặc không còn hợp thời đại ngày hôm nay nữa. Tác phẩm của họ khắc họa rõ nét nhịp sống, hơi thở, con người của ngày hôm nay, mang nghệ thuật đến gần hơn với mọi đối tượng khán giả, đặc biệt là khán giả trẻ.

Tuy nhiên, điều nghịch lý nhưng vẫn tồn tại lâu nay, đó là các nhà lãnh đạo đơn vị nghệ thuật lại chưa dành niềm tin cho đội ngũ sáng tạo trẻ - đây dường như là rào cản lớn nhất hiện nay đối với những người trẻ. Để tránh rủi ro bị thất thu, các nhà hát thường ưu tiên những sáng tạo của các bậc lão thành hay những tác phẩm đã thành danh. Theo NSND Thanh Trầm, lãnh đạo một nhà hát sân khấu truyền thống từng thẳng thắn bộc bạch rằng, mỗi năm nhà hát chỉ có kinh phí dựng vài ba vở để mang đi biểu diễn, thi thố, cho nên thường phải mời các đạo diễn hạng sao, đạo diễn đã thành danh dựng vở chứ không dám giao vở cho những đạo diễn còn non kinh nghiệm. Và như vậy, cơ hội để những đạo diễn trẻ có thể thực hành nghề nghiệp không nhiều, mọi thứ tiếp tục rơi vào vòng luẩn quẩn, các đạo diễn trẻ vẫn không có “đất” để trưởng thành.

Đồng quan điểm, NSƯT, đạo diễn Nghiêm Nhan cũng cho rằng, tinh thần sáng tạo và dám thử nghiệm là một trong những ưu thế nổi bật của thế hệ trẻ. Họ dám mạnh dạn phá vỡ các khuôn mẫu cũ, tiếp thu nhanh những ngôn ngữ sân khấu hiện đại như dramaturgy, kịch phi tuyến, sân khấu thị giác, sân khấu siêu thực, sân khấu phi lý... Họ có thể làm chủ công nghệ hiện đại - những yếu tố mở ra không gian biểu đạt mới, tăng hiệu quả thị giác. Nhưng họ cũng đang đối mặt với những khó khăn và thách thức khi thiếu cơ hội thực hành, nguồn lực hạn hẹp và cơ chế đào tạo - bồi dưỡng còn nhiều bất cập.

Theo đạo diễn Nghiêm Nhan, người trẻ cần “phòng thí nghiệm sáng tạo”, đây là nơi họ có thể thử nghiệm, sai - sửa - làm lại. Nhưng hiện nay chúng ta đang rất thiếu không gian riêng cho người trẻ phát triển. Các nhà hát hầu như không có sân khấu trẻ, các không gian trải nghiệm chuyên nghiệp chưa có nhiều và sân khấu học đường, sân khấu cộng đồng chưa được đầu tư.

Ngoài ra, định kiến của một số giám khảo lớn tuổi tại các liên hoan, một số giám khảo vẫn giữ hệ quy chiếu thẩm mỹ cũ, dẫn đến “ác cảm vô thức” với những thử nghiệm mới. Điều này dẫn đến việc tác phẩm của người trẻ khó đạt giải, dù có sáng tạo; dần dần người trẻ mất động lực, thậm chí chán nản và rời nghề.

Từ thực tiễn ấy, đạo diễn Nghiêm Nhan kiến nghị các nhà hát nên dành 20-30% suất dàn dựng hàng năm cho lực lượng trẻ, thành lập quỹ phát triển sân khấu trẻ để hỗ trợ kinh phí thử nghiệm, bồi dưỡng, đào tạo công nghệ, sản xuất cũng như xây dựng hệ sinh thái kết nối đào tạo - sản xuất - biểu diễn.

Nhiều ý kiến tại tọa đàm cũng cho rằng, để lấp khoảng trống lực lượng kế cận, cần một hệ thống giải pháp tổng thể, từ đào tạo đến mở rộng môi trường thực hành nghề và chính sách đãi ngộ. Khi các đơn vị nghệ thuật, cơ sở đào tạo và cơ quan quản lý cùng chung tay tạo điều kiện, lớp nghệ sĩ trẻ mới có cơ hội được rèn giũa, sáng tạo, từ đó góp phần đưa sân khấu Việt Nam phát triển bền vững và giàu sức sống trong tương lai.

Nguồn: https://congluan.vn/lap-khoang-trong-nhan-luc-tre-nganh-san-khau-bai-toan-kho-voi-cac-nha-hat-10323016.html