Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu thánh mẫu ở Tây Ninh

Lễ vía Thiên Hậu thánh mẫu ở Thanh An cung (phường Gò Dầu)

Vào thế kỷ XVII-XVIII, người Hoa đã đặt chân đến vùng đất tỉnh Tây Ninh cùng với cư dân bản địa khẩn hoang, lập nghiệp, mở rộng buôn bán. Người Hoa tụ cư tại vùng đất Tây Ninh theo 2 con đường. Từ vùng Sài Gòn - Chợ Lớn theo đường thiên lý, họ di dần lên hướng Bắc qua vùng Hóc Môn, Củ Chi ngày nay, khai thác đất đai từ Trảng Bàng, lên Gò Dầu Hạ đến chân núi Bà Đen.

Ngoài ra, một bộ phận người Hoa theo dòng Cửu Long vào cửa Soài Rạp đến vùng Vũng Gù, sau chuyển lên làm ăn tại kênh Bảo Định (nay thuộc phường Long An, tỉnh Tây Ninh) và 2 lưu vực sông Vàm Cỏ Đông, Vàm Cỏ Tây để khai khẩn đất đai, dựng phố xá, lập chợ sống bằng nghề kinh doanh, buôn bán, dần dần đánh dấu sự định cư của mình ở vùng đất mới, là chứng tích cho quá trình cùng khai hoang mở đất với người Việt.

Quá trình di cư của người Hoa đến Tây Ninh không chỉ là làn sóng di chuyển về mặt địa lý mà còn là sự chuyển tải và tái cấu trúc các giá trị văn hóa truyền thống. Trong hành trang văn hóa mà họ mang theo, nổi bật là hệ thống thiết chế xã hội, các phong tục, tập quán đặc thù, cùng với hệ thống tín ngưỡng dân gian phong phú, trong đó bao gồm nghi lễ thờ cúng tổ tiên và các vị thần linh từ nơi khai sinh đến vùng đất mới cùng với người dân bản địa xây dựng và phát triển nơi đây ngày càng trở nên hưng thịnh.

Trong những hành trang quý giá ấy, tín ngưỡng thờ Thiên Hậu thánh mẫu là một đặc trưng, nổi bật, tiêu biểu cho văn hóa tinh thần người Hoa cũng như sự giao lưu văn hóa Việt - Hoa.

Quảng Đông hội quán (phường Tân Ninh) thờ Thiên Hậu thánh mẫu

Hiện nay, ở Tây Ninh có các cơ sở tín ngưỡng của người Hoa thờ Thiên Hậu thánh mẫu như: Thất Phủ hội quán, Nhị Phủ hội quán (phường Trảng Bàng); Thanh An cung (phường Gò Dầu); Quảng Đông hội quán (phường Tân Ninh); miếu Gia Gòn (phường Thanh Điền); Thiên Hậu tự, Quan Thánh tự (phường Long An); miếu Bà Thiên Hậu (xã Thủ Thừa); miếu Bà Thiên Hậu Trường Diên (xã Cần Giuộc),...

Bà Thiên Hậu được người Việt phối thờ cùng Bà Chúa Xứ ở miếu Bà Ô Rừng Cầy (phường Gia Lộc)

Trong quá trình cộng cư, người Việt đã xem Thiên Hậu thánh mẫu là vị phúc thần phù hộ cho cuộc sống no ấm, may mắn, bình an. Bà được phối thờ cùng với các vị nữ thần ở Nam Bộ trong các miếu, chùa như ở miếu Bà Ô Rừng Cầy (phường Gia Lộc) thờ Bà Thiên Hậu cùng Bà Chúa Xứ; trong khuôn viên bàu Ông Đá (xã Bến Cầu) có miếu thờ Bà Thiên Hậu cùng các Bà Linh Sơn, Chúa Xứ, Cửu Thiên; chùa Linh Sơn Phước Trung (núi Bà Đen) phối thờ Bà Thiên Hậu cùng Linh Sơn thánh mẫu, Địa mẫu; chùa An Phước (xã Bến Cầu) thờ Bà Thiên Hậu cùng Linh Sơn thánh mẫu, Chúa Xứ thánh mẫu; chùa Thiền Lâm (Gò Kén, phường Hòa Thành) phối thờ Bà Thiên Hậu cùng Bà Linh Sơn, Bà Chúa Xứ, Địa mẫu, Ngũ Hành nương nương với danh xưng “Phật Bà Thiên Hậu”; chùa Linh Phước (xã Tầm Vu) thờ Thiên Hậu thánh mẫu theo lối tiền Phật hậu thánh;...

Thiên Hậu thánh mẫu thờ ở chùa Linh Sơn Phước Trung (núi Bà Đen)

Riêng ở phường Long An có Thiên Hậu tự - ngôi miếu thờ Thiên Hậu thánh mẫu là vị chính thần do người Việt thành lập nay đã ngoài trăm năm nằm bên cạnh Quan Thánh tự của người Hoa và miếu Quan Phủ. Từ sự giao thoa văn hóa, Thất nương còn được hiểu là sự kết hợp của các vị nữ thần có vai trò bảo hộ, ban phúc cho cư dân, trong đó có Thiên Hậu thánh mẫu như ở 2 ngôi miếu Thất Nương (miếu bà Cây Giáng Hương, 47/12 Nguyễn Huệ) và miếu Thiên Hậu (hẻm 11, đường Hai Bà Trưng).

Bà Thiên Hậu là một trong Thất vị nương nương thờ ở đình Bà An Thạnh (xã Bến Cầu)

Đặc biệt, ở xã Bến Cầu có ngôi đình Bà An Thạnh, đây là ngôi đình duy nhất ở Tây Ninh thờ nữ thần. Chính thần ở đình là Thất Tinh nương nương, bên ngoài đình có ngôi miếu thờ cốt tượng các vị nữ thần Thiên Hậu thánh mẫu, Chúa Xứ thánh mẫu và Ngũ Hành nương nương. Ở tư gia của một số người Hoa và người Việt cũng có thờ Thiên Hậu thánh mẫu cầu sự bình an và công việc làm ăn được thuận lợi.

Ngày vía Thiên Hậu thánh mẫu có ý nghĩa quan trọng trong tín ngưỡng dân gian của cộng đồng người Hoa nói chung và cư dân Tây Ninh nói riêng, đây là dịp để người Hoa thể hiện lòng biết ơn vị thần đã phù trợ tổ tiên họ trong những chuyến hành trình trên biển và di cư đến Việt Nam, cũng là dịp cư dân địa phương mong cầu Bà gia hộ cho mọi sự được an lành. Lễ vía Thiên Hậu thánh mẫu tại các hội quán của người Hoa cũng như các miếu của người Việt ở Tây Ninh đều lấy ngày 23/3 (Nông lịch) theo sự tích ngày sinh thần của Lâm Mặc Nương.

Tại các hội quán, lễ vía Thiên Hậu thánh mẫu được cử hành theo các nghi thức truyền thống của người Hoa, riêng ở Thanh An cung (phường Gò Dầu) các nghi thức trong lễ vía Bà do các đạo sĩ tại Khánh Vân Nam Viện (TP.Hồ Chí Minh) đến cúng.

Vào ngày chính vía, các vị Ban trưởng người Hoa, Ban Quản trị hội quán và cộng đồng người Hoa, người Việt đến dâng hương trước bàn thờ Thiên Hậu thánh mẫu, cầu nguyện quốc thới dân an, phong điều vũ thuận, cầu Bà ban phước, bình an, làm ăn thuận lợi, vạn sự như ý,...

Người Hoa ở Tây Ninh vẫn còn giữ truyền thống khấn vái Bà bằng tiếng Hoa, bên cạnh đó cũng cầu nguyện bằng tiếng Việt để mọi người tham dự cùng hiểu. Sau nghi thức dân hương là phần trình diễn âm nhạc của các ban nhạc người Hoa thường từ Chợ Lớn, TP.Hồ Chí Minh đến thực hiện cùng các điệu múa lân, sư, rồng đã tạo nên sự đặc trưng và vui tươi trong lễ vía Bà. Lễ vía Thiên Hậu thánh mẫu hằng năm thu hút khách thập phương trong và ngoài địa phương về viếng rất đông.

Ở miếu Bà Thiên Hậu (xã Thủ Thừa), từ ngày 19 - 21/3 (Nông lịch), chư tăng chùa Long Vĩnh (xã Thủ Thừa) đến tụng kinh cầu an. Đêm 22/3, chư ni tụng kinh bằng tiếng Hoa. Thiên Hậu thánh mẫu cùng mỗi vị thần thờ trong miếu đều có riêng một bộ đồ mã bằng giấy, đến 6 giờ sáng ngày 23/3 thực hiện nghi thức dâng hương, đốt đồ mã là lễ tất. Hằng năm, trong lễ hội có rước Đoàn ca múa nhạc Hoa Sen (của người Hoa, phường Chợ Lớn, TP.Hồ Chí Minh) về phục vụ.

Miếu Bà Thiên Hậu của người Việt ở phường Long An

Từ sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa, các nghi thức cúng Bà ở Nam Bộ dần hiện diện trong nghi lễ vía Thiên Hậu thánh mẫu tại các hội quán, như ở Nhị Phủ hội quán (phường Trảng Bàng) cúng vía Bà bằng nghi thức diễn xướng dân gian bóng rỗi.

Ở miếu Bà Gia Gòn (phường Thanh Điền) từ buổi đầu lập miếu đã cúng Bà theo nghi thức dân gian Nam Bộ, có diễn xướng dân gian bóng rỗi, múa mâm vàng, chúc tụng, bán lộc, múa lân, sư, rồng,... Trong câu rỗi của cô bóng Phạm Thị Bích Thuận cúng tại miếu Bà có đoạn: “Thiên Hậu nương nương i a ự i a... con mời trên Thiên Hậu thì để nương nương, Bà về Bà tạ (tọa) vị đáo lai tại miễu vàng ì à... nay Bà về Bà tạ (tọa) vị thì để độ an, độ cho trong trăm họ giàu sang ở cái đời đời ì à...”. Diễn xướng bóng rỗi vừa dâng cúng Thiên Hậu thánh mẫu, vừa làm vui cho người đến xem cúng, lột tả được tính phóng khoáng của con người nơi mảnh đất phương Nam.

Đến nay, tín ngưỡng thờ Thiên Hậu thánh mẫu dần phát triển, phổ biến khắp trong tỉnh với các di tích và lễ vía Bà đã góp phần làm phong phú đời sống tinh thần, trách nhiệm bảo tồn và phát huy các giá trị di sản của người Hoa và địa phương.

Với động lực chủ yếu là phát triển công nghiệp, thương mại, dịch vụ thì du lịch cũng là một phần quan trọng trong sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội trong tỉnh, góp phần xây dựng Tây Ninh trở thành “trung tâm du lịch”, chính di sản hàng trăm năm này là nguồn cho phát triển du lịch ở Tây Ninh ở các loại hình như du lịch văn hóa, du lịch chuyên đề, du lịch tâm linh (tôn giáo) và các chuyến hành hương./.

Phí Thành Phát - Minh Trí

Nguồn: https://baolongan.vn/tin-nguong-tho-thien-hau-thanh-mau-o-tay-ninh-a206887.html