Các thách thức của chuyển đổi xanh và vai trò của KH&CN

Chuyển đổi xanh không chỉ là một mục tiêu môi trường, mà là định hướng phát triển mang tính chiến lược, quyết định khả năng thích ứng của nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh biến đổi khí hậu và cạnh tranh toàn cầu. Khoa học, công nghệ và giáo dục đại học đóng vai trò trung tâm, là nền tảng để tạo ra tri thức, công nghệ và nhân lực phục vụ quá trình này.

Đổi mới mô hình tăng trưởng gắn với phát triển bền vững

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên và ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng, tăng trưởng xanh được xác định là một phương thức phát triển bền vững cho các quốc gia. Đây không chỉ là mục tiêu bảo vệ môi trường, mà còn là cách tiếp cận toàn diện nhằm đổi mới mô hình tăng trưởng, tái cấu trúc nền kinh tế và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Theo Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030, tầm nhìn 2050 (Quyết định số 1658/QĐ-TTg ngày 01/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ), tăng trưởng xanh là quá trình đổi mới mô hình tăng trưởng, tái cấu trúc nền kinh tế gắn với cải thiện chất lượng môi trường, sử dụng hiệu quả năng lượng, giảm phát thải khí nhà kính và hướng tới nền kinh tế carbon thấp.

Với tầm nhìn đến năm 2050, Việt Nam đặt mục tiêu xây dựng nền kinh tế xanh, trung hòa carbon, trong đó khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đóng vai trò động lực then chốt.

Chuyển đổi xanh không chỉ mở rộng chính sách môi trường, mà còn là quá trình tái cấu trúc toàn diện mô hình phát triển kinh tế – xã hội, trong đó khoa học và công nghệ là nền tảng để hiện thực hóa các mục tiêu phát triển bền vững, bao trùm và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Theo định hướng của Chiến lược quốc gia, tăng trưởng xanh được triển khai trên bốn hướng trọng tâm: Xanh hóa nền kinh tế, xanh hóa lối sống và tiêu dùng, giảm cường độ phát thải khí nhà kính và xanh hóa hạ tầng. Song song với đó là bốn nhóm giải pháp chủ yếu gồm hoàn thiện thể chế, phát triển khoa học – công nghệ, đào tạo nhân lực và huy động tài chính xanh.

Xanh hóa nền kinh tế được xem là trụ cột trung tâm, hướng đến việc đổi mới mô hình sản xuất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tiết kiệm năng lượng và nguyên liệu, phát triển ngành, sản phẩm và dịch vụ thân thiện với môi trường. 

Xanh hóa lối sống hướng đến việc hình thành văn hóa tiêu dùng bền vững thông qua các chính sách dán nhãn sinh thái, mua sắm công xanh, giáo dục và truyền thông cộng đồng.

Cùng với đó, giảm phát thải khí nhà kính và tăng khả năng hấp thụ carbon được xác định là mục tiêu then chốt, với việc thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo, xây dựng thị trường carbon trong nước và phát triển cơ chế tín chỉ carbon. 

Việc xanh hóa cơ sở hạ tầng, phát triển đô thị xanh, giao thông công cộng ít phát thải, và xử lý rác thải theo tiêu chuẩn môi trường quốc tế là nền tảng vật chất quan trọng để thực hiện mục tiêu này.

Những thách thức trong quá trình chuyển đổi xanh ở Việt Nam

Để hiện thực hóa Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh, Việt Nam phải đối mặt với nhiều rào cản về kỹ thuật, thể chế và năng lực triển khai.

Thứ nhất, cấu trúc năng lượng của Việt Nam vẫn phụ thuộc lớn vào nhiên liệu hóa thạch. 

Tính đến năm 2024, phần lớn sản lượng điện vẫn đến từ than đá và khí tự nhiên, trong khi năng lượng tái tạo mới chiếm tỷ trọng thấp. Các dự án điện gió ngoài khơi, hydrogen xanh còn trong giai đoạn thí điểm và chưa có cơ chế vận hành ổn định, khiến mục tiêu giảm phát thải đến năm 2030 khó đạt được nếu thiếu đột phá công nghệ.

Thứ hai, hiệu suất công nghệ trong sản xuất công nghiệp còn thấp. 

Các ngành xi măng, thép, dệt nhuộm, hóa chất phần lớn sử dụng thiết bị thế hệ cũ. Doanh nghiệp có chứng nhận quản lý năng lượng ISO 50001 còn ít. Nếu không có cơ chế tài chính và thuế khuyến khích đầu tư công nghệ xanh, quá trình xanh hóa các ngành công nghiệp khó có thể thực hiện hiệu quả.

Thứ ba, Việt Nam còn thiếu hệ thống dữ liệu và năng lực giám sát phát thải. 

Việc triển khai thị trường carbon trong nước theo Nghị định 06/2022/NĐ-CP đòi hỏi hệ thống đo lường – báo cáo – thẩm định (MRV) chính xác, song hiện dữ liệu vẫn phân tán, thiếu nền tảng thống nhất. Giải pháp căn cơ là phát triển hạ tầng số và cơ sở dữ liệu quốc gia về phát thải, ứng dụng trí tuệ nhân tạo để dự báo và kiểm định khí nhà kính.

Thứ tư, nhân lực kỹ thuật cho các ngành công nghệ xanh còn thiếu hụt. 

Nhu cầu lao động trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, vật liệu xanh và quản lý môi trường tăng mạnh, song hệ thống đào tạo đại học, nghề nghiệp chưa theo kịp. Nhiều chương trình đào tạo chỉ dừng ở mức giới thiệu khái niệm, chưa cung cấp kỹ năng thực hành theo tiêu chuẩn quốc tế, khiến các dự án năng lượng hay môi trường quy mô lớn vẫn phải phụ thuộc chuyên gia nước ngoài.

Thứ năm, cơ chế tài chính xanh còn yếu và thiếu minh bạch. 

Tỷ lệ tín dụng xanh trong tổng dư nợ ngân hàng còn thấp, việc phát hành trái phiếu xanh mới ở giai đoạn thử nghiệm. Hệ thống tiêu chí đánh giá dự án xanh chưa thống nhất và chưa có cơ chế công nhận quốc tế, dẫn đến khó thu hút vốn đầu tư toàn cầu.

Cuối cùng, thể chế và cơ chế phối hợp đa ngành vẫn là thách thức. 

Chuyển đổi xanh là lĩnh vực liên ngành, đòi hỏi sự phối hợp giữa các bộ, ngành và địa phương. Tuy nhiên, cơ chế điều phối còn phân tán, thiếu thống nhất trong giám sát và chia sẻ dữ liệu.

Thủ tướng Phạm Minh Chính và các đại biểu khai mạc Triển lãm "Tăng trưởng xanh" - hoạt động trong khuôn khổ Hội nghị thượng đỉnh P4G Việt Nam 2025.

Tổng thể, quá trình chuyển đổi xanh của Việt Nam không chỉ là bài toán kỹ thuật mà còn là yêu cầu đổi mới thể chế, công nghệ và nguồn nhân lực. Giải pháp cần mang tính liên ngành, trong đó khoa học – công nghệ và giáo dục đại học phải giữ vai trò trung tâm, vừa là nơi tạo tri thức, vừa là nguồn cung nhân lực và giải pháp cho phát triển xanh.

Khoa học và công nghệ – Động lực trung tâm của chuyển đổi xanh

Trong tiến trình này, các cơ sở giáo dục đại học có vai trò then chốt trong việc tạo ra tri thức mới, công nghệ mới và nguồn nhân lực chất lượng cao. 

Trường Đại học Bách khoa – Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh là một trong những đơn vị tiên phong với nhiều công trình nghiên cứu về năng lượng sạch, vật liệu bền vững và công nghệ sản xuất xanh, góp phần hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo gắn với thực tiễn. Nhiều dự án nghiên cứu của Trường đã đạt kết quả nổi bật. Đề tài cấp ĐHQG "Nghiên cứu giải pháp lưu trữ CO₂ trong thành hệ địa chất mỏ dầu khí ở Việt Nam" (2024–2026) mở ra hướng ứng dụng công nghệ lưu trữ carbon (CCS) an toàn, góp phần giảm phát thải. Dự án hợp tác với Nhật Bản về bơm trao đổi nhiệt nền đất cho thấy hiệu suất tiết kiệm năng lượng đạt 22,7% so với máy lạnh thông thường, phù hợp với điều kiện đô thị Việt Nam.

Các dự án hợp tác với tổ chức GIZ (CHLB Đức) đã góp phần chuẩn hóa và số hóa quản lý năng lượng tại Việt Nam, trong khi mô hình lưới điện sạch nông hộ VFCM hợp tác với Anh mang lại nguồn điện ổn định, giảm phát thải cho nông nghiệp nông thôn. Dự án DV-WIND hợp tác với Đan Mạch hỗ trợ quy hoạch điện gió ngoài khơi – lĩnh vực có tiềm năng lớn trong chiến lược năng lượng xanh.

Bên cạnh đó, nhóm nghiên cứu về sản xuất xanh và vật liệu bền vững đã phát triển nhiều công nghệ có giá trị thực tiễn như biochar xanh, vật liệu nano composite, polyme tự lành, gạch không nung từ tro bay và xỉ công nghiệp, góp phần giảm phát thải CO₂ trong xây dựng và xử lý chất thải.

Các kết quả nghiên cứu này không chỉ mang giá trị học thuật mà còn có tiềm năng ứng dụng cao, tạo nền tảng khoa học cho việc hoạch định chính sách, tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật quốc gia trong lĩnh vực năng lượng, vật liệu và môi trường.

Tri thức – nền tảng cho phát triển xanh và bền vững

Chuyển đổi xanh là quá trình tái cấu trúc sâu rộng mô hình phát triển kinh tế – xã hội, trong đó khoa học, công nghệ và giáo dục đại học đóng vai trò nền tảng. Việc thực hiện cam kết phát thải ròng bằng "0" vào năm 2050 đòi hỏi đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng khoa học – công nghệ, đổi mới thể chế và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.

Trường Đại học Bách khoa – ĐHQG-HCM đang hướng tới xây dựng hạ tầng nghiên cứu tích hợp phục vụ công nghệ Net Zero, tăng cường hợp tác với doanh nghiệp và địa phương để triển khai các mô hình thí điểm về năng lượng tái tạo và sản xuất xanh, đồng thời phát triển nhân lực "xanh – số" có khả năng làm chủ công nghệ hiện đại.

Với định hướng đó, nhà trường phấn đấu trở thành trung tâm khoa học – công nghệ xuất sắc của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á, góp phần cùng cả nước hiện thực hóa mục tiêu phát thải ròng bằng "0" vào năm 2050.

Chuyển đổi xanh là hành trình dài và nhiều thách thức, nhưng cũng là cơ hội để Việt Nam bứt phá bằng tri thức và sáng tạo. Khoa học và công nghệ sẽ tiếp tục là động lực trung tâm, còn các trường đại học như Trường Đại học Bách khoa – sẽ là hạt nhân kiến tạo tri thức, đồng hành cùng quốc gia trên con đường hướng tới một Việt Nam xanh, bền vững và thịnh vượng.

Trung tâm Truyền thông KH&CN

Nguồn: https://mst.gov.vn/cac-thach-thuc-cua-chuyen-doi-xanh-va-vai-tro-cua-khcn-197251026145718479.htm