Người Cor có một kho tàng văn hóa dân gian phong phú, với nhiều loại hình như lễ hội, nghề thủ công, ẩm thực, nghệ thuật diễn xướng, trang trí, tri thức dân gian. Đồng bào có tục làm cây nêu và bộ gu trong các lễ hội. Một lễ hội lớn có trâu dứt khoát phải có cây nêu (gấk). Cây nêu được xem là “lễ đài”, tâm điểm của lễ hội. Mọi hoạt động, nghi lễ, diễn xướng dân gian đều diễn ra xung quanh cây nêu. Bên cạnh cây nêu, đồng bào Cor còn chế tác, tạo dựng một số bộ gu để treo chính giữa gian khách để làm đẹp không gian ngôi nhà dài truyền thống. Cây nêu và bộ gu là những tuyệt tác nghệ thuật chạm khắc và trang trí của tập thể nghệ nhân dân tộc Cor.
 |
| Lễ rước cây nêu, linh vật của dân tộc Cor. Ảnh: T.V |
Người Cor sáng tạo ra nhiều loại cây khác nhau theo hình thức và quy mô của lễ ăn trâu như: ăn trâu nêu phướn (xa glâk), ăn trâu nêu thượng (xa cô), ăn trâu nêu xa cóh, ăn trâu nêu lá (xa xje), ăn trâu nêu cót kjá, ăn trâu nêu dù (gâk đlu); ăn trâu nêu đu đủ (pa-lay đu)... Cây nêu thượng (xa cô) giống như nêu phướn nhưng không có lá phướn, có chim chèo bẻo trên đầu nêu. Nêu lá (xa xje) làm từ cây chò, chặt về để nguyên lá, không khắc vạch hoa văn, đầu nêu không có hình chim chèo bẻo. Nêu bắp chuối (cót kjá) là cây nêu dựng trong lễ cúng ông bà, cao khoảng 6m, đầu nêu có hình bắp chuối chỉa thẳng lên trời nên gọi là nêu bắp chuối. Nêu dù (gâk đlu) là cây nêu dùng trong lễ ăn trâu cúng giải hạn, cao độ 5m, có tán giống như cái dù (lọng) và có hình tia mặt trời trên đỉnh nêu. Loại nêu này chỉ thấy có ở vùng người Cor Đường Rừng (vùng cao).
Nêu đu đủ (pa-lay đu) là cây nêu tạo dựng trong lễ ăn trâu để cầu an và cầu phước lộc, cao khoảng trên 4m, đỉnh nêu có tia mặt trời, gần đỉnh có những quả đu đủ đẽo khắc bằng gỗ. Trong các loại cây nêu, nêu phướn (xa glâk) là loại nêu tròn có hình vẽ hoa văn, được dựng lên rất cao, khoảng 15m. Nó là một tổ hợp trang trí, gồm ba phần: gốc, thân và ngọn, được liên kết với nhau bằng mộng lùa nối với cây tre vươn lên cao trên bầu trời. Trên đầu ngọn tre được uốn cong xuống và treo tấm phên nan, gọi là tấm phướn với nhiều họa tiết trang trí. Đồng bào gọi là nêu phướn vì có lá phướn treo từ đỉnh nêu thòng xuống, có hình chim chèo bẻo bằng gỗ, sơn màu đen treo trên đầu nêu.
Để trang trí làm đẹp cho không gian lễ hội, đồng bào Cor còn chế tác, tạo dựng một số bộ gu để treo phía trong ngôi nhà dài. Người Cor chọn gỗ cây pút để làm gu. Đây là đồ thờ, vật phẩm để dâng cúng các vị thần linh trong mùa lễ hội và cũng là vật dụng trang trí có giá trị thẩm mỹ cao làm đẹp cho không gian nhà ở. Không chỉ có màu sắc, hoa văn kỳ bí, mỗi loại gu còn có cách tạo hình, kiểu dáng, trang trí riêng biệt, làm cho nó thực sự là điểm nhấn bắt mắt trong cả không gian nhà dài. Có nhiều loại gu khác nhau: gu bla còn gọi là gu tròn, treo lửng ở giữa nhà; lavan là gu dẹt, chỉ trang trí một mặt gồm có gu mók a-tưl treo ở vách nhà hay phía trên khung cửa ra vào phía trước của ngôi nhà dài, gu mók tum treo trên cửa ra vào bếp và gu tum treo lửng trên bếp. Trong đó Gu bla là kiểu gu khá đặc biệt, gồm có thân gu và 4 lá gu tạo nên 8 tai gu có hình tròn xây ra bốn phía trang trí nhiều hoa văn, họa tiết độc đáo. Giống như các tộc người miền núi, gác bếp của đồng bào Cor không chỉ để bảo quản lương thực, thực phẩm, hạt giống mà còn sử dụng màu khói bếp làm chất liệu tự nhiên cho nghệ thuật tạo hình.
Bộ gu của dân tộc Cor được làm bằng gỗ cây pút, có thớ gỗ mềm rất dễ trong việc chạm khắc. Trước khi chạm khắc, đồng bào lấy muội khói và cây rau lang để tạo nền màu đen trên thân gu. Hoa văn, hình vẽ là màu trắng hiện lên rõ nét trên nền đen của thân gỗ. Ngoài ra, đồng bào còn dùng hai màu khác là màu đỏ gạch lấy từ củ nghệ và hạt cau, màu trắng từ vôi để làm nổi rõ các hoa văn trên nền đen miếng gỗ. Phía trên gu bla treo hình chim đại bàng (síp trác) làm bằng gỗ. Khi làm lễ trong nhà, đồng bào thường đi vòng quanh gu bla, giống như đi vòng quang cây nêu ở ngoài sân. Đó là hai trục bố trí linh vật, nơi diễn ra các nghi lễ và các hình thức diễn xướng dân gian. Hình ảnh linh thiêng, ấn tượng nhất là thầy cúng mặc áo dài khăn đóng, bưng cái cơi có cắm đèn sáp và nhóm người “rước lễ” đi sau theo chiều kim đồng hồ và tốp múa ca đấu ngả nghiêng, duyên dáng của chị em phụ nữ.
Với ý nghĩa và vẻ đẹp mang đậm sắc thái dân tộc, cây nêu của dân tộc Cor được trưng bày, phục dựng ở nhiều nơi. Tuy nhiên, hiện nay di sản này cũng đang đứng trước nguy cơ bị mai một theo thời gian. Do đó, cần tổ chức các lễ hội phục dựng cây nêu cột lễ, thi sáng tạo cây nêu để các nghệ nhân lớn tuổi truyền dạy cho lớp trẻ. Đặc biệt, những loại nêu như nêu phướn, nêu bắp chuối, nêu dù, các loại gu như gu tròn - là những hiện vật có giá trị thẩm mỹ, là nét tinh hoa của dân tộc Cor cần được quan tâm sưu tầm để trưng bày ở các bảo tàng, nhà văn hóa thôn bản, giới thiệu ở các lễ hội giao lưu văn hóa các dân tộc do tỉnh và trung ương tổ chức.
Với giá trị thẩm mỹ và ý nghĩa nhân văn sâu sắc, ngày 12-8-2014, trong phiên họp Hội đồng Di sản quốc gia lần thứ 7 công nhận nghệ thuật trang trí trên cây nêu và bộ gu của dân tộc Cor, huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sau 10 năm, ngày 9-8-2024, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa nghệ thuật trang trí trên cây nêu của dân tộc Cor huyện Trà Bồng, tỉnh Quảng Ngãi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Nguồn: https://baodanang.vn/channel/5433/202505/cay-neu-va-bo-gu-net-hoa-my-tren-vung-cao-son-nguyet-que-4007892/
Bình luận (0)