Di sản sống cùng hơi thở thời đại: Khi quá khứ trở thành nguồn năng lượng sáng tạo

Tại đây, câu chuyện về việc đưa di sản ra khỏi khuôn khổ bảo tồn để bước vào đời sống đương đại được nhìn nhận một cách sâu sắc và đa chiều.

Hội thảo diễn ra sôi nổi với những phần chia sẻ của các diễn giả. Ảnh: Chử Phương Thảo.

Theo các đại biểu dự hội thảo, Việt Nam là đất nước sở hữu kho tàng di sản văn hóa phi vật thể phong phú, kết tinh từ đời sống lao động, tín ngưỡng và nghệ thuật của nhiều thế hệ. Thế nhưng, giữa dòng chảy của công nghiệp văn hóa, di sản không còn chỉ được gìn giữ trong bảo tàng hay trên sân khấu, mà đang trở thành chất liệu nuôi dưỡng những hình thức sáng tạo mới. Sự chuyển động ấy, dù đầy tiềm năng, nhưng cũng kéo theo không ít thách thức về thương mại hóa giá trị truyền thống, thiếu cơ chế đạo đức rõ ràng giữa nhà sáng tạo và nghệ nhân, hay sự mập mờ về quyền sở hữu trí tuệ.

Tiến sĩ Mai Thị Hạnh, Phó trưởng Khoa Công nghiệp văn hóa và di sản, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQGHN), cho rằng, cần nhìn di sản như một thực thể động, luôn vận hành cùng đời sống.

Bà Hạnh nhận định: “Chúng ta đã quen coi bảo tồn là việc đóng khung di sản lại, trưng bày và ngắm nhìn nó. Nhưng nay, bảo tồn phải gắn với sáng tạo, để di sản được sử dụng, được tái tạo ý nghĩa trong hiện tại. Đó là hành động đối thoại giữa quá khứ và con người hôm nay”.

Theo bà Hạnh, thay vì lo ngại di sản bị phá vỡ, cần khuyến khích những cách tiếp cận mới, để mỗi giá trị truyền thống có thể được tái sinh bằng ngôn ngữ đương đại mà không mất đi linh hồn.

Tiến sĩ Trần Hoài, Trưởng Bộ môn Di sản học, Trường Khoa học Liên ngành & Nghệ thuật (ĐHQGHN) chia sẻ câu chuyện về nghệ nhân A Thút, người Ba Na ở Tây Nguyên, như một minh chứng cho di sản sống trong vận động. Sau khi làng bị di dời do xây đập thủy điện, ông A Thút đã biến những buổi biểu diễn cồng chiêng thành dịp để cộng đồng nhìn lại và làm mới văn hóa của mình.

Ông Hoài chia sẻ: “Ông không còn biểu diễn cồng chiêng chỉ như một nghi lễ, mà xem đó là cơ hội để kể lại câu chuyện về bản sắc Ba Na với thế giới. Ông dạy người trẻ, tương tác với khán giả, và chính trong hành động đó, di sản được tiếp sức sống”. Câu chuyện ấy cho thấy, di sản không hề tĩnh, nó tồn tại qua sự trao truyền, tái hiện và tương tác, nơi nghệ nhân trở thành chủ thể sáng tạo, không chỉ là người giữ gìn.

Từ góc độ pháp lý, tiến sĩ Lê Tùng Sơn (ĐH KHXH&NV) nêu ra khoảng trống trong khung pháp lý hiện nay về quyền lợi kinh tế của cộng đồng nắm giữ tri thức bản địa. “Luật hiện hành mới công nhận giá trị tinh thần, chứ chưa quy định cơ chế chia sẻ lợi ích vật chất cho nghệ nhân. Trong khi đó, nhà sáng tạo dựa trên di sản lại được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Điều này có thể dẫn đến nghịch lý, cộng đồng có thể phải trả tiền cho chính di sản của mình", ông Sơn nhận định. Vấn đề ấy đặt ra yêu cầu về một cơ chế công bằng hơn, nơi mỗi sản phẩm sáng tạo từ di sản cần đi kèm trách nhiệm xã hội và chia sẻ lợi ích hợp lý.

Ở chiều ngược lại, nhiều mô hình hợp tác tích cực cũng được ghi nhận. Tại Trung tâm Xúc tiến và Quảng bá Di sản Văn hóa phi vật thể Việt Nam (VICH), việc kết nối giữa nghệ nhân và giới trẻ đã giúp nhiều loại hình như chèo, xẩm, hát văn được tiếp cận theo cách mới. Giám đốc trung tâm, bà Nguyễn Thị Lệ Quyên, chia sẻ: “Chúng tôi luôn cố gắng để người trẻ không chỉ xem di sản như bài học quá khứ, mà cảm nhận được di sản như một phần của chính mình. Khi họ tìm thấy bản thân trong đó, di sản mới thật sự được sống”.

Tinh thần đó cũng được thể hiện qua các dự án nghệ thuật kết hợp thủ công truyền thống và thiết kế đương đại. Nghệ sĩ thị giác Trần Thảo Miên cho rằng, sáng tạo từ di sản đòi hỏi sự khiêm nhường và tôn trọng. “Chúng ta không nên coi di sản là nguyên liệu để khai thác, mà là đối tác để cùng trò chuyện. Mọi sự hợp tác chỉ bền vững khi có sự công bằng và tôn trọng giữa người sáng tạo và cộng đồng nắm giữ tri thức” cô chia sẻ.

Từ những góc nhìn đa dạng ấy, có thể thấy di sản không chỉ là ký ức, mà là nguồn lực cho sáng tạo và phát triển. Khi được bảo tồn trong vận động, di sản sẽ trở thành dòng chảy nuôi dưỡng bản sắc Việt trong thời hiện đại. Để làm được điều đó, cần một hệ sinh thái sáng tạo có trách nhiệm, nơi mỗi sản phẩm không chỉ đẹp mà còn có đạo đức, có tri thức và có sự đồng hành của cộng đồng.

Nguồn: https://congluan.vn/di-san-song-cung-hoi-tho-thoi-dai-khi-qua-khu-tro-thanh-nguon-nang-luong-sang-tao-10317116.html