"Nghe" di vật "kể" về đời sống, kiến trúc Hoàng thành Thăng Long từ nghìn năm trước

Từ việc chỉnh lý hàng triệu di vật, xử lý dữ liệu khảo cổ phức tạp đến giải mã kiến trúc cùng vật dụng của nhà vua, vương hậu thất truyền qua nhiều thế kỷ, những bí ẩn về đời sống, văn hóa hoàng cung và hình thái kiến trúc cung điện thời Lý, Trần và điện Kính Thiên thời Lê sơ - "linh hồn" của Kinh đô Thăng Long dần được hé lộ...

Phát hiện vật liệu trang trí mái cung điện và giếng nước thời Lý tại khu vực xây dựng Nhà Quốc hội, năm 2008-2009. (Ảnh: Viện Nghiên cứu Kinh thành)

Là minh chứng sống động về lịch sử nghìn năm văn hiến, Kinh đô Thăng Long được biết đến là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa lớn của đất nước qua nhiều triều đại. Thế nhưng, giờ đây, những dấu tích vàng son của vùng đất này chỉ còn là những vết tích thầm lặng, những mảnh vỡ rời rạc được tìm thấy dưới lòng đất.

Khu di tích Hoàng thành Thăng Long là bộ phận quan trọng của Kinh đô Thăng Long, với những dấu tích kiến trúc cung điện, lầu gác cùng hàng triệu di vật khảo cổ học được phát hiện qua các cuộc khai quật lịch sử quy mô lớn từ năm 2002-2009 tại 18 Hoàng Diệu và khu vực xây dựng Nhà Quốc hội. Phát hiện này đã cho thấy lịch sử vàng son của Kinh đô Thăng Long hơn một nghìn năm về trước, từ thời Lý, Trần, Lê sơ, Mạc và Lê trung hưng.

Làm sáng rõ về hình thái kiến trúc cung điện

Nhìn lại hành trình 15 năm thực hiện Dự án "Chỉnh lý, nghiên cứu, đánh giá giá trị và lập hồ sơ khoa học khu di tích Hoàng thành Thăng Long", từ năm 2011-2025, các nhà nghiên cứu đã bền bỉ, kiên trì giải mã những bí ẩn về Hoàng thành Thăng Long từ các dấu tích khảo cổ học.

Tiến sĩ Hà Văn Cẩn, Viện trưởng Khảo cổ học nhận định: "Những thành tựu này là nền tảng tri thức khoa học, góp phần làm sâu sắc và sáng rõ hơn giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản Hoàng thành Thăng Long, đưa giá trị đó đến với công chúng".

Thành tựu nổi bật và quan trọng nhất trong nghiên cứu khu di tích Hoàng thành Thăng Long là giải mã những bí ẩn về kiến trúc cung điện - "linh hồn" của Kinh đô Thăng Long sau hàng nghìn năm bị thất truyền.

Phát hiện các dấu tích nền móng kiến trúc cung điện thời Lý tại Hoàng thành Thăng Long.

Tại địa chỉ 18 Hoàng Diệu và khu vực xây dựng Nhà Quốc hội, các nhà khảo cổ học từng tìm thấy một quần thể gồm 53 dấu tích nền móng công trình kiến trúc, 7 móng tường bao và 6 giếng nước dưới lòng đất. Khám phá này đã xác thực về sự tồn tại của Kinh đô Thăng Long hoa lệ dưới vương triều Lý và được xem là phát hiện quan trọng nhất của khảo cổ học Việt Nam. Nhờ vậy, tháng 10/2010, Hoàng thành Thăng Long được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa thế giới.

Mỗi lớp đất, mỗi dấu tích kiến trúc, mỗi di vật khảo cổ học… chứa đựng những bí ẩn của lịch sử Hoàng thành Thăng Long - nơi hội tụ, kế thừa và phát triển của văn hóa kiến trúc cung đình phương Đông mang đậm bản sắc Việt Nam.

Tiến sĩ Hà Văn Cẩn, Viện trưởng Khảo cổ học

Từ năm 2011-2014, Viện Nghiên cứu Kinh thành (nay là Viện Khảo cổ học) đã tái điều tra, khai quật và phát hiện thêm nhiều vấn đề khoa học mới, làm sáng rõ tính chất, niên đại và chức năng các loại hình di tích kiến trúc xuất lộ từ năm 2004. Thông qua kết quả nghiên cứu đó, hệ thống bản vẽ tổng thể mặt bằng kiến trúc cung điện thời Lý được thiết lập.

Từ đây, công cuộc nghiên cứu về hình thái kiến trúc cung điện thời Lý bắt đầu được triển khai thông qua việc phân tích chức năng, kỹ thuật các loại ngói lợp mái, các cấu kiện gỗ và dấu tích nền móng kiến trúc. Phát hiện trên được xem là "chìa khóa vàng" để tìm ra kiến trúc đấu củng - một kỹ thuật đỡ mái và trang trí cực kỳ phức tạp, thể hiện trình độ xây dựng bậc thầy của thế hệ trước.

Nghiên cứu phục dựng 3D kết cấu bộ đấu củng.

Năm 2014, Viện Nghiên cứu Kinh thành phục dựng thành công hình thái kiến trúc cung điện thời Lý bằng công nghệ 3D. Những năm 2015-2020, Viện tiếp tục nghiên cứu và phục dựng tổng thể hình thái kiến trúc của Hoàng thành Thăng Long. Bức tranh toàn cảnh về cung điện, lầu gác của thời Lý dần được tái hiện trên nền các vết tích khảo cổ học.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam khẳng định: "Cuộc khai quật này có giá trị khoa học 'vô tiền khoáng hậu' trong lịch sử Khảo cổ học Lịch sử Việt Nam".

Thông qua câu chuyện đằng sau mỗi di vật, công chúng sẽ hình dung và cảm nhận rõ hơn về vẻ độc đáo, tráng lệ, kỳ bí của kiến trúc Hoàng cung Thăng Long xưa.

Theo Tiến sĩ Hà Văn Cẩn, mỗi lớp đất, mỗi dấu tích kiến trúc, mỗi di vật khảo cổ học… chứa đựng những bí ẩn của lịch sử Hoàng thành Thăng Long - nơi hội tụ, kế thừa và phát triển của văn hóa kiến trúc cung đình phương Đông mang đậm bản sắc Việt Nam.

Giải mã đời sống Hoàng cung Thăng Long xưa qua những "mảnh vỡ" lịch sử

Khi tìm thấy những mảnh gốm, mảnh sứ, sành... dưới lòng đất, các nhà khảo cổ học đã tiến hành đánh giá về vai trò, chức năng của các đồ dùng, vật dụng trong đời sống Hoàng cung Thăng Long xưa. Song quá trình nghiên cứu, phân loại chỉnh lý di vật khảo cổ học luôn đòi hỏi sự tỉ mỉ và bền bỉ. Vấn đề then chốt lúc này là cần phải xác định được loại hình, chức năng, niên đại và nguồn gốc sản xuất của từng hiện vật.

Để giải quyết "bài toán" trên, Viện Nghiên cứu Kinh thành đã đào sâu vào nghiên cứu so sánh, xây dựng một hệ thống thuật ngữ khoa học, tiêu chí đặc trưng về niên đại và nguồn gốc. Kết quả cho thấy nhiều phát hiện khoa học mang tính bước ngoặt, là minh chứng sinh động và làm sâu sắc hơn các khía cạnh về đời sống, văn hóa, tôn giáo, xã hội và giao lưu kinh tế của Kinh đô Thăng Long qua các triều đại.

Tiến sĩ Hà Văn Cẩn, Viện trưởng Khảo cổ học đánh giá: "Việc phân tích chuyên sâu về các loại đồ gốm Việt Nam và gốm sứ ngoại nhập không chỉ tái hiện sinh động đời sống vật chất, nghi lễ trong Hoàng cung, mà còn khẳng định vị thế ngoại giao và giao thương của Thăng Long trong mạng lưới châu Á. Những thành tựu này là nền tảng tri thức khoa học, góp phần làm sâu sắc và sáng rõ hơn giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản Hoàng thành Thăng Long, đưa giá trị đó đến với công chúng".

Các mảnh bát, đĩa gốm hoa lam thuộc dòng gốm Hizen của Nhật Bản, sản xuất vào thời Edo.

Đồ sứ đích thực thời Lý được xem là một trong những phát hiện có ý nghĩa khoa học quan trọng trong công cuộc "giải mã" về đời sống chốn hoàng cung xưa. Các nhà khảo cổ đã tìm ra những loại đồ sứ có phẩm cấp đạt trình độ tuyệt hảo như đồ sứ Trung Quốc thời Tống. Những mảnh sứ này là minh chứng thuyết phục rằng: lịch sử phát minh đồ sứ Việt Nam có từ thời Lý.

Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu đồ gốm phế thải và dụng cụ sản xuất đã cung cấp thêm nhiều bằng chứng về lịch sử sản xuất đồ gốm sứ cao cấp tại lò quan Thăng Long. Nơi này chuyên chế tác các loại đồ dùng phục vụ cung đình trong gần 6 thế kỷ, dưới các triều đại Lý, Trần, Lê sơ và Mạc.

Tìm hiểu sâu về những đồ gốm có chữ Hán, các nhà nghiên cứu đã phân tích và làm sâu sắc hơn giá trị của đồ dùng trong cung Trường Lạc và điện Thừa Hoa. Dựa vào 3 tiêu chí: hình rồng, chữ Quan và chữ Kính, cùng phẩm cấp, chất lượng vượt trội, nhóm nghiên cứu gốm cổ đã chứng minh rằng, tất cả những sản phẩm gốm cao cấp thời Lê sơ và thời Mạc được trang trí hình rồng, trong lòng có chữ Quan hay chữ Kính đều là sản phẩm của lò quan Thăng Long và là đồ gốm ngự dụng.

Phát hiện liễn gốm men ngọc của Trung Quốc được sản xuất tại lò Long Tuyền vào thời Nguyên.

Từ những "mảnh vỡ" lịch sử, các dòng gốm sứ ngoại nhập lúc bấy giờ cũng được phát hiện. Đồ gốm sứ từ Tây Á hay các nước như Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc được mang đến Thăng Long qua con đường giao thương. Hợp tác cùng chuyên gia gốm cổ Trung Quốc để xác định niên đại và nguồn gốc các sưu tập đã giúp nhận diện nhiều sản phẩm quý hiếm được sản xuất bởi các lò gốm nổi tiếng như: lò Định, lò Hình (Hà Bắc); Diệu Châu (Thiểm Tây); Thanh Sơn, Hồ Tứ (Hồ Bắc); Tây Thôn, Bút Giá Sơn (Quảng Đông), Chương Bình, Đức Hóa, Kiến Diêu, Mân Hầu, Phúc Thanh (Phúc Kiến); Long Tuyền (Chiết Giang), Hồ Điền, Lạc Mã Kiều (Cảnh Đức Trấn)...

Các phát hiện này đã góp phần làm sáng rõ hơn về những loại đồ dùng, vật dụng dành riêng cho nhà vua và vương hậu, phản ánh quyền uy, đời sống cao sang của các bậc đế vương. Đồng thời, góp phần minh chứng và lý giải sâu sắc hơn về mối quan hệ giao lưu văn hóa, kinh tế rộng mở của Kinh đô Thăng Long trong lịch sử.

Tìm hướng để "đánh thức" di sản

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Minh Trí, nguyên Viện trưởng Nghiên cứu kinh thành, mặc dù đã có những thành tựu nghiên cứu mang tính đột phá về Hoàng thành Thăng Long, nhưng việc phát huy các thành tựu này vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức.

Các kinh đô cổ ở Đông Á như Nhật Bản, Hàn Quốc hay Trung Quốc được đầu tư nghiên cứu rất bài bản, công phu, từng bước phục hồi di sản dựa trên kết quả nghiên cứu khoa học, đặc biệt là khảo cổ học, đưa di sản khảo cổ học trở thành những "bảo tàng sống", là nguồn lực phát triển kinh tế du lịch nổi tiếng của quốc gia. Trong khi đó, Hoàng thành Thăng Long sau hơn 20 năm phát lộ vẫn là một di tích khảo cổ học với phần lớn dấu tích nằm dưới lòng đất, trong một khu vực đô thị sầm uất.

"Điều này tạo ra một thách thức kép: làm thế nào để vừa bảo tồn nguyên trạng các di tích quý giá, vừa có thể diễn giải, tái hiện, phục hồi và phát huy giá trị một cách hiệu quả, đưa các kết quả nghiên cứu khoa học trở thành nền tảng để từng bước 'hồi sinh' di sản, trở thành nguồn lực phát triển kinh tế di sản", Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Minh Trí nhận định.

Bản nghiên cứu phục dựng điện Kính Thiên dựa trên bằng chứng khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Minh Trí cho rằng, cần đầu tư đột phá cho nghiên cứu khoa học, phục dựng, phục hồi di sản, xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa, ứng dụng công nghệ và đầu tư xứng tầm cho công tác công bố kết quả nghiên cứu.

"Nghiên cứu khảo cổ học phải được coi là nền tảng cốt lõi. Do vậy, cần tăng cường kinh phí và nguồn nhân lực liên ngành (khảo cổ học, kiến trúc, công nghệ 3D) để đẩy mạnh các nghiên cứu giải mã và triển khai các dự án phục dựng (tái tạo dựa trên bằng chứng khoa học vững chắc) và phục hồi (đưa di sản trở lại công năng/ý nghĩa trong đời sống đương đại) một cách sống động và có căn cứ", ông Trí cho biết.

Điều này sẽ khắc phục tình trạng phát huy giá trị vẫn chủ yếu tập trung vào trưng bày tại chỗ mà chưa khai thác mạnh mẽ mô hình kinh tế di sản như các quốc gia tiên tiến.

Đồng thời, cần xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa toàn diện bằng cách ứng dụng công nghệ hiện đại như: GIS, quét 3D và AI. Đây là nền tảng vững chắc để thực hiện các dự án phỏng dựng bằng công nghệ 3D (cả mô hình vật lý và kỹ thuật số) nhằm tái hiện diện mạo kinh thành trước đây.

Bên cạnh đó, cần có sự đầu tư cho công tác biên soạn và công bố các kết quả nghiên cứu của dự án dưới dạng các ấn phẩm sách chuyên đề, góp phần vào công tác tuyên truyền, giáo dục và quảng bá giá trị khu di sản một cách rộng rãi và bền vững.

Trong bối cảnh công nghệ phát triển mạnh mẽ, bức tranh về di sản Hoàng thành Thăng Long trên các nền tảng công nghệ số cần từng bước xây dựng. Cơ chế khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức khoa học và doanh nghiệp tư nhân tham gia vào việc nghiên cứu, phát triển chuỗi giá trị kinh tế di sản cũng cần được hình thành. Chỉ khi ấy, Hoàng thành Thăng Long mới thực sự được "đánh thức", không chỉ về mặt lịch sử mà còn về mặt kinh tế, trở thành điểm đến di sản hấp dẫn trong khu vực và trên thế giới.

NGỌC KHÁNH

Nguồn: https://nhandan.vn/nghe-di-vat-ke-ve-doi-song-kien-truc-hoang-thanh-thang-long-tu-nghin-nam-truoc-post920469.html