Độc đáo nghề làm mão, mặt nạ của người dân tộc Khmer ở Vĩnh Long

Nghề làm mão, mặt nạ là nghề thủ công truyền thống, song hành với sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn của đồng bào Khmer như múa dân gian, múa truyền thống, múa tín ngưỡng và ca kịch.

Trải qua quá trình phát triển, người Khmer ở tỉnh Vĩnh Long (tỉnh Trà Vinh cũ) đã đúc kết được kho tàng tri thức văn hóa dân gian phong phú.

Trong các loại hình nghệ thuật diễn xướng, múa hát truyền thống của người Khmer, mão và mặt nạ là hai loại phục trang đặc biệt mang đậm màu sắc huyền bí, linh thiêng, đậm chất văn hóa truyền thống của người Khmer, thể hiện trình độ nghệ thuật và tri thức dân gian tộc người.

Theo các nghệ nhân cao niên, nghề làm mão, mặt nạ đã xuất hiện ở Vĩnh Long (tỉnh Trà Vinh cũ) hàng trăm năm trước. Đây là nghề thủ công truyền thống song hành với sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn của đồng bào Khmer như múa dân gian, múa truyền thống, múa tín ngưỡng và ca kịch.

Hình ảnh những chiếc mão, mặt nạ của từng nhân vật sử dụng là đặc điểm nhận dạng cho từng điệu múa và là biểu trưng mang một ý nghĩa nhất định. Qua đó gửi gắm những ý nghĩa sâu sắc, thể hiện niềm tin về cái thiện chiến thắng cái ác, chính nghĩa vượt lên hung tàn, sự cảm hóa, hướng thiện để mang lại những điều tốt lành trong cuộc sống.

Quá trình lao động hoàn toàn bằng thủ công, tỉ mỉ, khéo léo để tạo nên những sản phẩm bền, đẹp, mang đậm tính sáng tạo nghệ thuật. Trải qua những thăng trầm, nghề thủ công trở thành di sản văn hóa quý báu vẫn, được lưu truyền từ đời này qua đời khác, đáp ứng cho loại hình nghệ thuật phổ biến nhất là múa trống Chhay dăm, kịch múa rô băm và sân khấu dù kê; góp phần tạo nên bức tranh văn hóa đa màu sắc của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.

Để hoàn thành một chiếc mão hay một chiếc mặt nạ nghệ nhân phải trải qua hàng chục công đoạn gồm: tạo khuôn, chọn và xử lý vật liệu, chiết xuất pha chế chất kết dính, dán, phơi, tách khuôn, chắp nối, mài, chỉnh sửa, sơn, vẽ, đắp hoa văn và cuối cùng là đính cánh cam, kim sa, hạt cườm trang trí.

Để tạo khuôn mão, mặt nạ, các nghệ nhân thường dùng đất sét nhão để nhồi nặn, tạo thành hình đầu và các chi tiết mắt, mũi, miệng, tai... rồi mang đi phơi khô. Khuôn sau khi khô, người làm sẽ dùng vải (vải màn hoặc vải thô cắt nhỏ khoảng 5x7cm) hoặc giấy bìa, giấy báo nhúng vào keo rồi dán lên khuôn đất.

Keo ở đây có thể được lấy từ nhựa của trái thon hop còn xanh (giống trái mù u, một loại cây ở địa phương) hoặc dùng hồ dán hay các loại keo công nghiệp.

Nghề làm mão và mặt nạ của người Khmer Nam bộ có tính chất 'cha truyền con nối.' (Nguồn: Báo ảnh Việt Nam)

Vải hoặc giấy thường được bồi đắp khoảng 8 đến 12 lớp để tạo một độ dày và cứng nhất định cho mão, mặt nạ. Sau khi bồi vải hoặc giấy xong người ta đem phơi khô cho các lớp vải hoặc giấy kết dính chắc lại rồi đập bỏ phần khuôn đất sét bên trong. Như vậy là đã có được một chiếc mão hoặc mặt nạ thô.

Ngày nay, nhiều nghệ nhân thường dùng ximăng để tạo khuôn, cách này có ưu điểm là tái sử dụng khuôn được nhiều lần. Tuy nhiên, khi làm khuôn bằng ximăng phải xẻ thêm một rãnh nhỏ chạy vòng hai bên tai hoặc từ trước mặt ra sau, để khi xong công đoạn đắp vải hoặc dán giấy thì dùng dao cắt theo rãnh này để lấy mão ra rồi may hai phần lại. Sau đó mới tiến hành sơn và vẽ hoa văn trang trí lên mão, mặt nạ.

Riêng chiếc mão còn phải thực hiện tiếp công đoạn tạo hình cho phần đỉnh đầu rồi mới trang trí hoa văn, sơn tạo màu sắc. Tùy vào nhân vật cần tạo hình như bà chằn, khỉ Hanuman, hoàng hậu, công chúa, mặt hề… mà người nghệ nhân phải tuân thủ theo những quy chuẩn tạo dáng, màu sắc và hoa văn đặc trưng riêng.

Người chế tác các loại mão, mặt nạ đòi hỏi phải có sự am hiểu sâu sắc về văn hóa Khmer, có như vậy mới tạo ra được những sản phẩm đúng chuẩn, thể hiện được thần sắc, bản chất của nhân vật.

Các công đoạn để làm nên một sản phẩm đều hoàn toàn bằng thủ công và phải thật cẩn thận, tỉ mỉ trong từng chi tiết nhỏ. Tùy các loại mão, mặt nạ đơn giản hay phức tạp mà thời gian hoàn thành cũng khác nhau.

Các nghệ nhân chủ yếu chỉ làm khi khách hàng yêu cầu hoặc trong các dịp lễ, Tết truyền thống của người Khmer.

Các loại mão, mặt nạ này thường được sử dụng trong những dịp lễ, tết truyền thống của người Khmer như Tết Chol Chnam Thmay, lễ hội Ok Om Bok, lễ hội Đôn Ta… hay được trình diễn trong các loại hình nghệ thuật truyền thống Khmer như múa Rô băm, múa Chhay dăm, hát Aday, hát Dù kê.

Lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long đón nhận Bằng chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia với nghề làm mão, mặt nạ của đồng bào Khmer. (Ảnh: Thanh Hòa/TTXVN)

Với những giá trị độc đáo, đặc sắc, nghề làm mão, mặt nạ của của người dân tộc Khmer đã được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia ngày 27/6/2025.

Ngày 1/11/2025, tại lễ kỷ niệm Ngày Di sản Văn hóa Việt Nam gắn với Tuần lễ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chào mừng Lễ hội Ok Om Bok năm 2025 diễn ra tại phường Nguyệt Hóa, tỉnh, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long đã công bố quyết định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về việc đưa nghề thủ công mỹ nghệ “Nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Phát biểu tại buổi lễ, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Vĩnh Long Nguyễn Quỳnh Thiện yêu cầu Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh, các cấp, ngành liên quan tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền về ý nghĩa, tầm quan trọng của di sản trong phát triển kinh tế-xã hội của địa phương; xây dựng đề án bảo tồn và phát huy giá trị nghề làm mão, mặt nạ của đồng bào Khmer, gắn kết chương trình phát triển du lịch với các cơ sở chế tác để lan tỏa các giá trị di sản.

Đồng thời, các đơn vị tổ chức thường xuyên, đa dạng các hoạt động thực hành, truyền dạy nghề; nghiên cứu lựa chọn, đề nghị xét tặng danh hiệu vinh dự cho các nghệ nhân./.

(Vietnam+)

Nguồn: https://www.vietnamplus.vn/doc-dao-nghe-lam-mao-mat-na-cua-nguoi-dan-toc-khmer-o-vinh-long-post1075132.vnp