Lời toà soạn:
Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông 2018. Có 3 mục đích mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đặt ra với kỳ thi này, đó là: Đánh giá kết quả học tập của người học theo mục tiêu và chuẩn cần đạt của chương trình mới; lấy kết quả thi để xét công nhận tốt nghiệp THPT và làm một trong các cơ sở để đánh giá chất lượng dạy, học của các cơ sở giáo dục phổ thông và công tác chỉ đạo của các cơ quan quản lý giáo dục; cung cấp dữ liệu đủ độ tin cậy cho các cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp sử dụng trong tuyển sinh theo tinh thần tự chủ.
Trên cơ sở đó, Bộ đã có những đổi mới mạnh mẽ và quyết liệt trong cả kỳ thi lẫn quy chế tuyển sinh đại học nhằm hướng đến việc học thật, thi thật, giảm áp lực thi cử, thúc đẩy quá trình dạy và học theo năng lực và sở thích của từng cá nhân, đồng thời đảm bảo công bằng và minh bạch.
Thế nhưng, khi những chính sách đầy tham vọng này được đưa vào thực tiễn, hàng loạt thách thức đã nảy sinh.
Từ đề thi tiếng Anh có độ khó vượt chuẩn, ma trận đề thi các môn thiếu sự đồng đều, chênh lệch điểm số giữa các tổ hợp, đến quy định quy đổi điểm tương đương phức tạp… Tất cả vô tình tạo ra những “đặc quyền” cho một nhóm thí sinh và nới rộng khoảng cách với thí sinh ở vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa.
Với tuyến bài “Kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học 2025: Mê cung đổi mới và nỗi trăn trở công bằng”, chúng tôi không chỉ nhìn lại những vấn đề đã xảy ra mà còn đào sâu tìm kiếm nguyên nhân cốt lõi, từ đó đề xuất những giải pháp, đưa ra kiến nghị thiết thực để kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học năm 2026 và những năm tiếp theo thực sự là một cuộc thi công bằng, minh bạch với mỗi người học, mỗi cơ sở đào tạo, đồng thời tác động tích cực tới đổi mới dạy và học ở bậc phổ thông.
"Vênh" giữa đề thi và dạy học
Một tháng đã trôi qua kể từ Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 kết thúc, nhưng những dư âm về đề toán và tiếng Anh khó bất thường vẫn còn âm ỉ, trở thành chủ đề nóng trong các cuộc thảo luận của giáo viên, học sinh và phụ huynh.
Đề thi tốt nghiệp không chỉ là một kỳ thi tốt nghiệp và tuyển sinh trong năm, mà còn là kim chỉ nam cho cả một hành trình dạy và học. Vì vậy, khi hàng nghìn ánh mắt học trò đầy hy vọng bỗng chốc trở nên hoang mang, lo lắng sau khi rời phòng thi thì vấn đề không còn là chuyện của một vài cá nhân.
Những giọt nước mắt lăn dài, những dòng trạng thái đầy tâm trạng trên mạng xã hội, những bình luận phủ sóng khắp các diễn đàn, những phổ điểm tưởng “đẹp bất ngờ" nhưng thể hiện một thực tế chua chát… đã phản ánh sự bối rối và hụt hẫng của một thế hệ học sinh.
Nguyên nhân sâu xa của sự việc này được cho là sự lệch pha giữa kỳ vọng đổi mới của người ra đề và thực tế giảng dạy tại các nhà trường, đặc biệt ở những vùng khó khăn. Việc đổi mới đề thi một cách đột ngột trong khi thực tế dạy học tại nhiều trường chưa thay đổi kịp thời, vô tình tạo ra một khoảng cách lớn, khiến học sinh cảm thấy "choáng" và mất phương hướng.
Thí sinh Hà Nội (Ảnh: Hải Long).
Đánh giá về đề thi tốt nghiệp THPT năm nay, nhất là đề toán và tiếng Anh, thầy Lâm Vũ Công Chính, giáo viên Trường THPT Nguyễn Du - TPHCM, cho rằng, đề gây áp lực lớn với học sinh khi đề "chạy" trước đổi mới dạy học.
Cụ thể theo chuyên gia này, tác động của thi cử ảnh hưởng rất nhiều đến việc dạy và học. Do vậy, hệ lụy của đề thi "lạ" sẽ là năm sau, học sinh phải "nhồi nhét" kiến thức của cả chương trình cũ và mới.
Các đề kiểm tra năm sau, sẽ tràn lan những câu hỏi chỉ dành cho học sinh chuyên, những công thức tính nhanh dựa vào kiến thức ngoài chương trình.
Cũng theo thầy giáo này, khi mà kiến thức trong sách giáo khoa không đủ để trang bị cho học sinh "ứng phó" với đề thi khó "bất thường", dẫn đến việc dạy thêm, học thêm trở thành nhu cầu tất yếu.
Những kỳ vọng đổi mới giáo dục sẽ mở ra cho học sinh nhiều cơ hội để phát triển năng lực bản thân nhưng bị tạt "gáo nước lạnh" vì cách ra đề thi "khắc nghiệt".
“Chúng ta cần nhìn lại cách đào tạo coi nặng điểm số bởi cốt lõi của giáo dục là trả lời câu hỏi: “học để làm gì, học để phát triển chính mình và đóng góp cho xã hội”, thay vì đánh đố”, thầy Chính nói.
Một giáo viên (xin được giấu tên) ở Hà Nội cũng nhận định, đề thi tốt nghiệp THPT một số môn năm nay đang vượt quá chuẩn so với những gì được học trong chương trình.
Điều này sẽ tạo điều kiện cho “các ông thầy dạy thêm online”, cho các lớp luyện thi, nếu không học thêm, các em sẽ không làm được các câu rất khó, vượt ngoài tầm kiểm soát như vậy.
Đề thi một số môn như toán, tiếng Anh năm nay khó vượt chuẩn chương trình (Ảnh: Trinh Nguyễn).
Theo TS Hoàng Ngọc Vinh, nguyên Vụ trưởng Vụ Giáo dục Chuyên nghiệp (Bộ GD&ĐT), hiện tượng nhiều học sinh “choáng” trước đề thi một số môn trong kỳ thi tốt nghiệp vừa qua là dấu hiệu cảnh báo nghiêm túc, cho thấy có độ vênh rõ rệt giữa kỳ vọng của người ra đề và thực tế chuẩn bị của hệ thống dạy học – đặc biệt ở những vùng khó khăn.
Hệ thống trường ở những vùng này không đủ năng lực triển khai phương pháp mới, hoặc giáo viên chưa được tập huấn đầy đủ.
Trả lời câu hỏi nếu đề thi quá sức, tại sao vẫn có học sinh đạt điểm 8, 9, thậm chí điểm 10 tuyệt đối, TS Vinh cho rằng, điểm cao cá biệt không đại diện cho số đông. Trong bất kỳ kỳ thi phân hóa nào, luôn có tỷ lệ nhỏ học sinh xuất sắc đạt điểm tối đa – đó là kết quả của năng lực cá nhân vượt trội, sự chủ động tự học hoặc được học trong môi trường tốt.
Tuy nhiên, nếu ở phần lớn các trường mà học sinh bị “choáng”, hoang mang, kết quả sa sút, vấn đề không nằm ở cá nhân, mà nằm ở cả hệ thống.
Theo nguyên Vụ trưởng, thi cử, nếu đổi mới mà không đi kèm đổi mới dạy học, không có độ trễ, không bồi dưỡng giáo viên và không cập nhật sách tài liệu dạy học, sẽ gây ra phản ứng tiêu cực.
Cảm giác “choáng” không chỉ là vấn đề kỹ năng làm bài, mà phản ánh sự bất đối xứng trong tiếp cận nội dung và phương pháp học tập, làm gia tăng khoảng cách giữa trường chuyên và trường đại trà, giữa đô thị và nông thôn.
“Một đề thi đổi mới chỉ có giá trị khi hệ thống dạy học được chuẩn bị sẵn sàng. Nếu không, dù có vài chục điểm 10, hệ thống vẫn thất bại bởi mục tiêu giáo dục không phải là vinh danh thiểu số, mà là trao cơ hội công bằng cho đa số”, TS Hoàng Ngọc Vinh nói.
Nếu đổi mới thi cử nhưng không đi kèm đổi mới dạy học, không có độ trễ, không cập nhật tài liệu, sẽ gây phản ánh tiêu cực (Ảnh minh họa: Hải Long).
Cũng dưới góc nhìn này, ThS Nguyễn Phước Bảo Khôi, Trường Đại học Sư phạm TPHCM, cho rằng, đổi mới đề thi sẽ tác động mạnh mẽ đến việc đổi mới cách dạy, học trong trường phổ thông.
Nguyên nhân bởi nước ta ít nhiều vẫn còn chịu ảnh hưởng của giáo dục mang tính khoa cử, mục đích học để thi, để có được kết quả cao trong các kỳ thi còn tồn tại trong suy nghĩ của nhiều phụ huynh và học sinh. Ngoài ra, một trong những kênh thông tin để đánh giá chất lượng đào tạo của giáo viên chính là kết quả học tập, thi cử của học sinh.
Tất yếu, hai nguyên nhân này cộng hưởng đưa đến tình trạng học sinh chỉ chú ý đến những gì cần thiết cho các kỳ thi và giáo viên cũng quan tâm đến việc dạy những gì để học sinh đạt kết quả tốt khi thi cử.
Chuyên gia này cho rằng, đổi mới kiểm tra đánh giá trên diện rộng/đổi mới đề thi, tất yếu sẽ kéo cả cỗ máy giáo dục gồm nhiều bộ phận có những thay đổi tương ứng.
“Việc đề thi thay đổi hay tăng độ khó trong khi việc đổi mới hoạt động dạy học ở nhiều nơi vẫn “đứng yên” sẽ gây bất công, đào sâu khoảng cách cho các trường giữa đô thị và nông thôn, giữa trường chuyên và đại trà.
Đề thi tốt nghiệp THPT vừa qua là sự cảnh báo cần thiết để các nơi nỗ lực đáp ứng yêu cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018”, ThS Khôi nói.
Khoảng cách giữa sách giáo khoa và đề thi: "Một trời một vực"
Đánh giá bất cập giữa đề thi tốt nghiệp THPT và thực tiễn dạy học, TS Đặng Ngọc Toàn, Giám đốc Trung tâm Phát triển Cộng đồng và Ứng phó Biến đổi Khí hậu Tây Nguyên (CHCC), thuộc Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, cho rằng, đổi mới đề thi là cần thiết nhưng cần phù hợp năng lực dạy học, phù hợp với nhiều vùng miền, thay vì "đánh đố".
TS Đặng Ngọc Toàn cho rằng, với độ khó của đề thi tiếng Anh THPT năm nay, liệu có thực sự hướng tới toàn thể học sinh trên khắp các vùng miền, đang học tập trong những điều kiện rất khác nhau, hay chỉ thực sự phù hợp với một nhóm nhỏ học sinh ưu tú ở thành thị, trường chuyên, hoặc các trung tâm luyện thi?
“Khi ranh giới giữa “đánh giá” và “đánh đố” mờ nhạt, nhiều học sinh, dù đã nỗ lực suốt 12 năm, phải đối mặt với nguy cơ bị loại khỏi hành trình học tập chỉ vì đề thi vượt xa năng lực thực tế”, TS Đặng Ngọc Toàn nói.
Chuyên gia kiểm tra đánh giá giáo dục Phan Anh (ThS Giáo dục Đại học La Trobe, Australia) cũng cho hay, tinh thần của chương trình Giáo dục phổ thông 2018, sách giáo khoa là công cụ để cụ thể hóa các "yêu cầu cần đạt" – tức là những năng lực, kiến thức và kỹ năng tối thiểu học sinh cần nắm được sau một giai đoạn học tập. Về nguyên tắc, đề thi tốt nghiệp cần dựa vào các yêu cầu này để bảo đảm tính đồng bộ và hợp lý trong đánh giá.
Thực tế đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025, đặc biệt ở các môn toán, tiếng Anh, nhiều câu hỏi vượt xa phạm vi và mức độ thể hiện trong sách giáo khoa.
Cách hỏi phức tạp, ngữ liệu lạ và yêu cầu vận dụng cao xuất hiện dày đặc khiến học sinh không thể định hướng được nội dung ôn tập, dù đã chủ động học bài bản theo sách giáo khoa. Có thể ví von, khoảng cách giữa sách giáo khoa và đề thi: “một trời, một vực”.
Nhiều câu hỏi ở đề thi toán và tiếng Anh vượt xa phạm vi sách giáo khoa (Ảnh: Phương Quyên).
Thoát khỏi vòng luẩn quẩn "gà- trứng"
Trở lại với bài toán “con gà” hay “quả trứng” có trước, TS Hoàng Ngọc Vinh cho rằng, dạy học phải đi trước, bởi đó là nền tảng tạo ra giá trị thực như: tư duy phản biện, kỹ năng sống, tinh thần sáng tạo.
Thi cử chỉ là công cụ đánh giá kết quả học tập, không phải mục tiêu giáo dục. Nếu đặt thi cử lên trước, chúng ta dễ rơi vào vòng luẩn quẩn “dạy để thi”, bỏ quên điều cốt lõi: giáo dục vì sự phát triển con người toàn diện.
Cũng theo chuyên gia này, dạy học tạo ra năng lực, còn thi cử đo lường mức độ đạt được năng lực ấy. Một khi năng lực người học thực chất, có thể dùng bất cứ thước đo nào cũng phản ánh đúng giá trị đó.
Đổi mới đề thi phải đi cùng lộ trình nâng cao năng lực giáo viên, điều chỉnh chương trình, bồi dưỡng học liệu, đặc biệt cần có độ trễ nhất định để giáo viên, học sinh thích ứng.
Nếu “đổi đề thi trước” nhưng thiếu nền tảng dạy học tương ứng, hệ thống sẽ phản ứng tiêu cực, điều này tương tự việc “ra lệnh thu hoạch khi lúa còn non”, gây hoang mang, bất công và phản tác dụng.
Nếu đặt thi cử lên trước, dễ rơi vào vòng luẩn quẩn (Ảnh: Huyên Nguyễn).
“Tôi cho rằng, đổi mới dạy học trước nhưng không thể thiếu hệ thống thi cử đủ độ trễ và đủ thông minh để phản ánh và thúc đẩy quá trình ấy một cách công bằng, chính xác và nhân văn”, TS Hoàng Ngọc Vinh nhấn mạnh.
Muốn thoát khỏi vòng luẩn quẩn “gà - trứng”, theo ông Vinh, cần thực hiện ba bước đồng bộ: Thứ nhất, ưu tiên đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực người học; Thứ hai, đa dạng hóa các hình thức đánh giá – không chỉ là bài thi mà còn có dự án học tập, hồ sơ năng lực, phản biện nhóm…; Thứ ba, giảm áp lực điểm số, để thi cử trở về đúng bản chất: là công cụ phục vụ mục tiêu phát triển con người.
ThS Đào Chí Mạnh, Hiệu trưởng Trường Tiểu học Hội Hợp B, tỉnh Phú Thọ, người Việt Nam đầu tiên nhận giải thưởng Gusi Hòa bình Quốc tế về những đóng góp trong giáo dục, cho rằng, bất cứ đổi mới nào cũng khó khăn và gây nhiều tranh cãi.
Muốn thoát khỏi vòng luẩn quẩn “gà - trứng”, theo chuyên gia, cần thực hiện ba bước đồng bộ (Ảnh: Phương Quyên).
“Nếu nói đổi mới đề thi hay cách dạy học trước tiên, tôi cho rằng phải song hành cả hai. Đổi mới chương trình nhưng không đổi mới cách đánh giá sẽ thiếu công bằng. Ngược lại, đổi mới cách đánh giá mà không đổi mới phương pháp dạy học, sẽ không mang đến những điều cốt lõi”, ông Mạnh nói.
Tuy nhiên, theo ThS Mạnh, đổi mới phương pháp dạy học nên được ưu tiên hơn bởi nó tác động trực tiếp đến cách học sinh tiếp thu kiến thức và phát triển năng lực, còn đề thi chỉ là công cụ đánh giá.
“Nếu phương pháp dạy học không thay đổi, việc đổi mới đề thi có thể không mang lại hiệu quả như mong muốn, thậm chí gây ra những khó khăn không cần thiết cho cả giáo viên và học sinh hoặc rơi vào tình trạng như trước đây: Thi gì học nấy”, thầy Mạnh nói.
Cũng theo thầy giáo này, đổi mới giáo dục giống “làm dâu trăm họ”, mỗi người có mong muốn và mối quan tâm khác nhau nên có những yêu cầu đổi mới khác nhau.
Quan trọng chúng ta cần có tâm, có dũng khí và nhiệt huyết, đồng thời cần có cơ chế mở đường cho các thầy cô mạnh dạn đổi mới, biến cải cách giáo dục thành phong trào thay vì một vài cá nhân đơn lẻ.
Nguồn: https://dantri.com.vn/giao-duc/doi-moi-de-thi-truoc-doi-moi-day-hoc-rui-ro-neu-gat-lua-non-20250805160258364.htm
Bình luận (0)