Giữ lửa nghệ thuật dân gian

VHO - Giữa nhịp sống hiện đại, gia đình nghệ nhân Nguyễn Hưng ở Hội An vẫn bền bỉ giữ nghề chế tác thiên cẩu - linh vật gắn liền với Tết Trung thu và nghệ thuật diễn xướng độc đáo của phố cổ. Hơn 30 năm gắn bó với nghề, anh Hưng không chỉ lưu giữ tri thức dân gian, mà còn truyền dạy cho lớp trẻ, góp phần bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể dân tộc, đồng thời làm sống lại ký ức cộng đồng về một vùng đất giàu bản sắc văn hóa miền Trung.

Cơ sở làm đầu thiên cẩu, đầu lân của nghệ nhân Nguyễn Hưng rộn ràng vào mùa Trung thu

Bảo tồn tri thức dân gian

Tết Trung thu của người Hội An xưa gắn với thú chơi độc đáo là múa thiên cẩu - lấy hình tượng “chó nhà trời”, tái hiện linh vật nhả mặt trăng, báo hiệu mùa vụ tốt tươi, cuộc sống an lành. Loại hình diễn xướng dân gian này đã có từ lâu đời và phát triển mạnh từ đầu thế kỷ XX. Bén duyên từ tình yêu nghệ thuật múa thiên cẩu mỗi mùa trăng tròn, anh Nguyễn Hưng (phường Hội An Tây, TP Đà Nẵng - trước kia là xã Cẩm Hà, TP Hội An) theo học nghệ nhân Khưu Diêm và kiên trì giữ nghề đến nay đã 30 năm lẻ.

Từng ấy thời gian gắn bó, dù có năm chỉ sản xuất được 1-2 đầu thiên cẩu, cơ sở gia đình anh Hưng là một trong số ít ở Hội An còn duy trì và sống được với nghề. Chế tác thiên cẩu ở Hội An không chỉ là nghề thủ công truyền thống mà còn được xem như một loại hình nghệ thuật. Tuy vậy, hiện không còn nhiều nghệ nhân theo đuổi, một phần vì kỹ thuật trình diễn khó, nên cứ dần mai một. Các dịp Trung thu về sau này chủ yếu là múa lân.

Về tạo hình, thiên cẩu có chiếc đầu to bằng mây, tre, giấy; được tô phết theo 5 màu cơ bản của ngũ hành với đỏ là chủ đạo. Các bộ phận đều to, có ngấn, gân tạo vẻ dữ dằn, phù hợp chức năng trừ tà. Đuôi dài khoảng 5m, may bằng vải đỏ với bờm nhiều màu sặc sỡ; khi biểu diễn có 2-4 người điều khiển đuôi. Công phu chế tác thiên cẩu phức tạp, tốn nhiều thời gian và nguyên vật liệu hơn làm đầu lân, nên ngày càng ít người nắm kỹ thuật và mặn mà theo nghề.

Anh Hưng cho biết, toàn bộ quy trình đều làm thủ công với bốn bước cơ bản: Tạo khung sườn; dán vải và giấy; vẽ, sơn màu; đắp lông vũ, trang trí hoa văn và viền màu tạo điểm nhấn. Khó nhất, đồng thời quyết định thần thái của đầu thiên cẩu, là khâu làm khung sườn bằng nan tre, mây. Ngay sau Tết Nguyên đán, anh Hưng đã bắt tay chuẩn bị nguyên liệu cho mùa Trung thu. Hoàn thiện phần sườn mới đến bồi giấy, dán vải; chờ khô hồ rồi dán lớp giấy mỏng. Khi lớp giấy khô, tiếp tục tô vẽ các chi tiết mắt, mũi, miệng…

Chính vì làm thủ công, nên mỗi đầu thiên cẩu là một tác phẩm riêng, mang thần thái và cảm xúc của nghệ nhân, đặc biệt là đôi mắt. Công đoạn vẽ, sơn những chi tiết này đòi hỏi sự kiên nhẫn, khéo léo, gần như dồn hết tâm huyết để thổi hồn sống động vào linh vật.

Trình diễn múa thiên cẩu trên phố Hội

Giữ nghề trong vòng xoáy mai một

Năm 2023, UBND tỉnh Quảng Nam (cũ) chính thức công nhận anh Nguyễn Hưng là Nghệ nhân trong lĩnh vực thủ công làm đầu lân và mặt nạ - một dấu mốc ghi nhận hơn 30 năm bền bỉ gắn bó với nghề.

Với anh, từng đường nét, từng mảng màu trên chiếc đầu lân, đầu thiên cẩu không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là cả kho tàng ký ức, là nhịp cầu nối liền quá khứ và hiện tại. Trong đời sống hiện đại, khi những nghề thủ công truyền thống được ít người chọn, anh Hưng vẫn kiên định giữ nghề. Đặc biệt, chiếc đầu thiên cẩu - biểu tượng độc đáo trong nghệ thuật trình diễn dân gian Hội An - ngày càng hiếm người đặt hàng.

Thế nhưng, mỗi khi có cơ hội chế tác, anh lại dồn hết tâm huyết, coi đó như cách giới thiệu và quảng bá văn hóa Hội An đến du khách và cộng đồng. Mỗi độ trăng tròn, ngôi nhà nhỏ của anh Hưng lại bừng lên không khí rộn ràng. Hơn 300-400 chiếc đầu lân lớn cùng hàng trăm mặt nạ, đầu lân nhỏ được làm ra để phục vụ thị trường cả nước. Những sản phẩm này xuất hiện trong các đoàn lân, võ đường, lễ hội lớn của Hội An, gợi lại ký ức tuổi thơ rực rỡ cho bao thế hệ.

Đặc biệt, từ năm 2023, khi Lễ hội Trung thu Hội An được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nghề của anh càng mang thêm ý nghĩa: Vừa gìn giữ, vừa tiếp lửa cho một nét văn hóa độc đáo của dân tộc. Niềm vui lớn nhất với anh Hưng không chỉ là danh hiệu Nghệ nhân, mà còn là việc hai cô con gái đã kế thừa đam mê và thành thạo nghề của gia đình. Các em đã nắm vững nhiều công đoạn như vẽ, bồi giấy, dán vải, hoàn thiện sản phẩm…

Bên cạnh đó, hiện có một số bạn trẻ tìm đến học nghề, và mỗi mùa cao điểm anh thường thuê thêm 15-20 lao động thời vụ. Đây vừa là giải pháp sản xuất, vừa là cách để gieo mầm đam mê, lan tỏa bản sắc văn hóa tới thế hệ mai sau. Không dừng lại ở đầu lân, mặt nạ, sau mùa Trung thu, cơ sở của anh Hưng còn tiếp tục sáng tạo nhiều sản phẩm thủ công khác như lồng đèn, diều, mặt nạ. Anh đã thử nghiệm làm linh vật mini phục vụ khách sạn, nhà hàng, cửa hàng lưu niệm ở Hội An, vừa đáp ứng thị hiếu hiện đại, vừa đưa sản phẩm đến gần hơn với du khách.

Trong hành trình giữ lửa ấy, nghệ nhân Nguyễn Hưng chính là người kể chuyện bằng hình hài của lân, sư, rồng, thiên cẩu - những biểu tượng của niềm vui, của tinh thần cộng đồng. Và từ căn nhà nhỏ nơi phố Hội, tình yêu nghề của anh đang từng ngày thắp sáng, góp phần giữ gìn một phần hồn cốt văn hóa dân gian Việt Nam. 

Hội Tết Trung thu Ất Tỵ - Hội An 2025 sẽ được tổ chức tại phố cổ Hội An từ ngày 3-6.10 với nhiều hoạt động hấp dẫn, đặc sắc như: Chương trình nghệ thuật Đêm Hội trăng rằm; Không gian Âm nhạc và trăng; Tái hiện Đêm phố cổ Hội An đầu thế kỷ XX; trang trí, trưng bày mâm cỗ Trung thu, các trò chơi dân gian… Đặc biệt, sẽ có hoạt động trình diễn nghệ thuật múa thiên cẩu, diễu hành Rước đèn Trung thu… Cùng với đó là các hoạt động trưng bày loại hình múa thiên cẩu; trải nghiệm vẽ, trang trí thiên cẩu, mặt nạ giấy cho du khách.

Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/giu-lua-nghe-thuat-dan-gian-171587.html