Những chiếc mặt nạ "kể chuyện" di sản

Tôi đến xã Phúc Khánh, tỉnh Lào Cai vào một ngày cuối thu… vạt nắng cuối mùa vương nhẹ trên cỏ cây, trên những nếp nhà sàn nơi bản nhỏ Nà Khem...

Tôi đến xã Phúc Khánh, tỉnh Lào Cai vào một ngày cuối thu… Vạt nắng cuối mùa vương nhẹ trên cỏ cây, trên những nếp nhà sàn nơi bản nhỏ Nà Khem, chúng tôi tìm gặp ông Lý Xuân Định - người luôn mang trong mình niềm tự hào và trọng trách gìn giữ, trao truyền kỹ thuật làm mặt nạ của người Dao tuyển từ 5 đời của dòng họ Lý. Ông Định cười tươi đón đợi chúng tôi bên chiếc bàn với bao sắc màu, biết bao hình vẽ về những chiếc mặt nạ linh thiêng trong đời sống tín ngưỡng của người Dao tuyển nơi đây.

Nhìn đôi tay ông Lý Xuân Định đã chai sạn theo năm tháng khẽ chạm vào từng đường chạm khắc, từng thớ gỗ, từng nét vẽ, từng màu sắc như đang đánh thức linh hồn ngủ yên trong đó. Những chiếc mặt nạ của người Dao tuyển, linh thiêng và huyền bí, đã gắn bó cùng bao thế hệ vùng đất Phúc Khánh này.

Trong văn hóa của người Dao tuyển, chiếc mặt nạ gỗ và mặt nạ giấy không đơn thuần là vật trang trí, đạo cụ nghi lễ mà còn là linh hồn, là cầu nối giữa con người và thần linh, giữa thế giới hữu hình và cõi vô hình. Đặc biệt trong nghi lễ cấp sắc - nghi lễ trưởng thành và công nhận người đàn ông Dao tuyển đủ tư cách làm thầy cúng, hay trong lễ làm chay - lễ tiễn đưa linh hồn người đã khuất về với tổ tiên, những chiếc mặt nạ là đồ vật không thể thiếu.

Mỗi chiếc mặt nạ là hiện thân của một vị thần che chở cho bản làng. Theo quan niệm cổ xưa, người Dao tuyển có tới 52 vị thần, cai quản các cõi: trời, đất, nước, cây, cỏ, mùa màng… Mỗi vị thần lại có khuôn mặt, sắc thái riêng, được vẽ công phu trên giấy bản - còn gọi là giấy tre hoặc hoặc giấy dó (loại giấy được người Dao làm thủ công từ thân cây tre hoặc cây dó). Từ thần đất trầm mặc, thần nước uy nghi, đến bà mụ hiền từ hay vị chúa rừng dữ tợn - tất cả đều bước ra từ đôi tay tài hoa và tấm lòng kính ngưỡng của những người nghệ nhân như ông Định.

Gỗ, giấy và màu mực là sự chọn lọc của trời đất… Trong căn nhà gỗ truyền thống của người Dao tuyển, mùi gỗ sung, mùi giấy mực quyện với khói bếp, ấm áp và gần gũi.

Ông Lý Xuân Định chậm rãi kể: “Làm mặt nạ không thể tùy tiện chọn gỗ. Cây gỗ phải là cây lành lặn, chưa từng bị gãy cành, bị sét đánh hay chặt ngang. Bởi người Dao tin rằng, cây gỗ là nơi trú ngụ của thần linh. Gỗ dùng làm mặt nạ phải là gỗ mới, tươi, khi đẽo còn dậy mùi nhựa sống”. Gỗ sung là loại được chọn nhiều nhất - nhẹ, xốp, dễ khắc. Cây sung còn mang ý nghĩa của sự sinh sôi, nảy nở, tượng trưng cho phúc lộc.

Sau khi tạo hình, mặt nạ được phơi khô tự nhiên, đợi đến “ngày lành tháng tốt” mới “khai quang” - tức là “thổi hồn” vào gỗ, chính thức biến thành vật thiêng. Việc này thường được thực hiện vào dịp lễ làm chay hoặc cấp sắc, khi người thầy cúng đọc lời chú, gõ nhịp trống, mời thần nhập vào mặt nạ.

Bên cạnh hình khối, màu sắc là yếu tố làm nên linh hồn mặt nạ của người Dao tuyển. Mỗi gam màu mang một biểu tượng riêng: đỏ là quyền lực và máu lửa, vàng là ánh sáng và thịnh vượng, xanh là rừng núi, sự sống, còn trắng là cõi âm, sự thanh khiết.

Ông Định bảo, thầy cúng khi vẽ mặt nạ phải nắm rõ từng tầng ý nghĩa ấy. Một nét sai màu cũng có thể làm lệch đi tính linh thiêng của nghi lễ. Những chiếc mặt nạ sau khi hoàn thiện thường mang dáng vẻ dữ dội - đôi mắt trợn tròn, hàng răng nhe ra, miệng há rộng, tóc rũ xuống như dòng suối đen. Song ẩn dưới vẻ “rùng rợn” đó là niềm tin mãnh liệt: sự dữ tợn để xua tà, để bảo vệ cho dân làng bình yên, cho vụ mùa bội thu, cho linh hồn người đã khuất được siêu thoát.

Năm nay đã hơn sáu mươi tuổi, ông Lý Xuân Định vẫn duy trì ngọn lửa bảo tồn văn hóa - làm nghề thầy cúng ở bản người Dao tuyển... Chính vì thế, ông Định là một trong số ít người Dao tuyển ở Phúc Khánh biết chế tác ra mặt nạ gỗ và vẽ những chiếc mặt nạ giấy được tiếp nối từ cha - cha truyền con nối, đến đời ông Định là đời thứ 5.

Hiện tại, ông Định vẫn đang sở hữu chiếc mặt nạ gỗ trong nghi lễ cấp sắc của người Dao tuyển - được truyền lại từ đời cụ tổ. Mỗi khi chạm tay vào chiếc mặt nạ gỗ nứt nẻ, nhuốm màu thời gian ấy, ông lại như nghe thấy tiếng núi rừng thầm thì, nghe được lời răn dạy của tổ tiên vọng về.

“Tôi duy trì nghề vẽ và làm mặt nạ không phải để bán. Làm là để giữ lấy cái đạo của người Dao tuyển, để con cháu sau này biết làm lễ cho đúng. Mặt nạ không chỉ là vật, mà là câu chuyện của dòng họ, của tín ngưỡng” - vừa nói, đôi mắt ông Định như sáng lên trong làn khói bếp mờ.

Giờ đây, con trai và cháu nội ông Định cũng đang học nghề - tiếp nối cha ông làm mặt nạ gỗ và vẽ mặt nạ giấy của người Dao tuyển. Những người trẻ trong bản, thậm chí ở những xã khác như Bắc Hà, Sa Pa, Bảo Thắng cũng thường tìm đến nhà ông, không chỉ để xem ông vẽ mặt nạ, mà còn để nghe ông kể về các vị thần, về những điệu hát, điệu múa trong nghi lễ xưa…

Trong chuyến đi Phúc Khánh, chúng tôi gặp họa sĩ Khúc Quốc Ân - người con của Thủ đô Hà Nội, đã gần 20 năm gắn bó với nghiên cứu văn hóa các dân tộc vùng cao, đặc biệt là người Dao ở Lào Cai và ông dường như đã tìm thấy “linh hồn” trong những chiếc mặt nạ bằng gỗ, bằng xương tre và giấy bồi.

Họa sĩ Khúc Quốc Ân -người con của Thủ đô Hà Nội, đã gần 20 năm gắn bó với nghiên cứu văn hóa các dân tộc vùng cao, đặc biệt là người Dao ở Lào Cai- nói, lần đầu tiên nhìn thấy chiếc mặt nạ của người Dao, ông đã choáng ngợp bởi năng lượng mạnh mẽ toát ra từ những đường nét tưởng chừng thô ráp ấy.

“Đó là tác phẩm mỹ thuật nguyên sơ, mang triết lý sâu sắc. Từng khối gỗ, từng gam màu, từng vết khắc đều chứa đựng thế giới quan và nhân sinh quan của người Dao. Cái đẹp ở đây không phải là sự hoàn hảo, mà là cái hồn, là sức sống của tín ngưỡng”

Họa sĩ Khúc Quốc Ân.

Trong nhiều năm qua, họa sĩ Khúc Quốc Ân đã đi đến một số vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở Lào Cai, để nghiên cứu về mặt nạ cổ, đồng thời nghiên cứu cách phối màu truyền thống để đưa di sản văn hóa vào sáng tác hội họa hiện đại. Với ông, những chiếc mặt nạ ấy không chỉ là di sản của một tộc người, mà là nguồn cảm hứng cho nghệ thuật đương đại Việt Nam.

Kỹ thuật làm mặt nạ gỗ và vẽ mặt nạ giấy vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc Dao ở Lào Cai qua những mùa lễ hội, qua tiếng trống, tiếng kèn vang vọng giữa núi rừng. Đặc biệt, những năm gần đây, chính quyền địa phương và ngành văn hóa Lào Cai đã có nhiều nỗ lực trong việc sưu tầm, bảo tồn và phục dựng nghi lễ của người Dao. Nghi lễ cấp sắc, nghi lễ then đã được tổ chức với sự tham gia của nghệ nhân và người dân bản địa.

Các chương trình văn hóa - du lịch cũng dần đưa mặt nạ gỗ và mặt nạ giấy của người Dao trở thành điểm nhấn trong chương trình khám phá tìm hiểu văn hóa, giúp du khách hiểu hơn về thế giới tâm linh của người vùng cao.

Điều thú vị là một số nghệ nhân và họa sĩ đã đưa hình ảnh mặt nạ vào các tác phẩm nghệ thuật, từ tranh vẽ, điêu khắc đến thiết kế trang trí, tạo nên “ngôn ngữ mới” giữa truyền thống và hiện đại.

Họa sĩ Khúc Quốc Ân cho rằng: “Không nên coi mặt nạ Dao là vật chỉ để cúng tế mà là di sản thẩm mỹ, là biểu tượng văn hóa. Khi ta trân trọng đúng cách, những chiếc mặt nạ có thể bước ra đời sống đương đại mà không mất đi linh hồn”.

Với ông Lý Xuân Định, điều ấy lại càng ý nghĩa hơn. Bởi với ông, việc người trẻ tìm đến học nghề, hay một du khách đến xin được nghe chuyện về các vị thần, cũng là cách để truyền lửa.

“Tôi chỉ mong con cháu biết rằng, đằng sau những khuôn mặt gỗ, mặt nạ giấy là câu chuyện của tổ tiên, của đất rừng, của người Dao mình. Nếu không truyền dạy lại, mặt nạ chỉ còn nằm trong tủ trưng bày ở bảo tàng mà thôi” - ông Định trăn trở.

Buổi chiều cuối thu, nắng vàng nhạt phủ lên mái nhà ông Lý Xuân Định. Chiếc mặt nạ gỗ truyền qua 5 đời treo lặng lẽ trên vách nhà, 52 chiếc mặt nạ giấy đủ sắc màu, thần thái... Giữa không gian ấy, người “giữ lửa” văn hóa của bản người Dao tuyển vẫn miệt mài nghiên cứu và trao truyền kỹ thuật làm mặt nạ, khẽ ngân nga làn điệu cổ: “Rừng ơi, xin giữ hồn ta. Giữ tiếng trống, tiếng chiêng, giữ mặt nạ cha ông…” như khẳng định rằng - dù thời gian có trôi, những chiếc mặt nạ của người Dao sẽ tiếp tục kể về nguồn cội, sức sống bền bỉ của một dân tộc biết tạc “linh hồn” mình vào từng thớ gỗ, từng nét vẽ linh thiêng.

Trình bày: Bích Huệ

Nguồn: https://baolaocai.vn/nhung-chiec-mat-na-ke-chuyen-di-san-post887470.html