Thất phủ Cổ miếu - Biểu tượng giao thoa văn hoá Việt

Tín ngưỡng ở đất mới Phương Nam

Thất Phủ cổ miếu tên gọi ban đầu là Vọng Hải Quan Đế miếu, hay còn được gọi là Quan Đế miếu, người dân còn gọi là Chùa Ông, tọa lạc tại Cù Lao phố nay là phường Trấn Biên, tỉnh Đồng Nai.

Theo sử liệu, Chùa Ông được khởi dựng vào năm 1684, chỉ 5 năm sau khi tướng quân Trần Thượng Xuyên dẫn đoàn người Hoa hơn 3.000 người trên 50 thuyền đến Đàng trong đất Việt xin thần phục và được Chúa Nguyễn Phước Tần cho phép định cư tại đây.

Trên vùng đất mới, cộng đồng người Hoa cùng người Việt khai khẩn, mở mang đất hoang tại Cù Lao phố hình thành lên Nông Nại Đại Phố (trên bến, dưới thuyền, nhà cửa cao tầng san sát hai bên bờ sông, đường sá ngang, dọc thuận tiện) phát triển kinh tế, giao thương với nhiều tàu buôn các nước thời điểm đó như Trung Quốc, Nhật Bản, Bồ Đào Nha, Mã Lai... Cù Lao phố trở thành Nông Nại Đại Phố - một thương cảng sầm uất bậc nhất phương Nam cuối thế kỷ XVII và hơn nửa đầu thế kỷ XVIII.

Theo truyền thống của người Việt, sau khi khẩn đất lập làng, ổn định cuộc sống, người Việt thường xây cất đình làng để thờ các bậc tiền hiền và cũng là nơi sinh hoạt văn hoá tinh thần chung của cả cộng đồng. Tương tự như người Việt, sau thời gian ổn định cuộc sống, người Hoa xây dựng Quan Đế miếu để thờ Quan Thánh Đế Quân – vị thần tượng trưng cho trung nghĩa, tín nghĩa và chính trực – nhằm duy trì tín ngưỡng quê hương, đồng thời gửi gắm khát vọng hòa nhập, ổn định lâu dài.

Không chỉ là nơi thờ tự, Thất phủ Cổ miếu còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa của cộng đồng người Hoa từ thế kỷ XVII đến nay. Mỗi dịp lễ hội Quan Thánh Đế Quân diễn ra, hàng ngàn người dân Việt – Hoa cùng tề tựu hành hương, dâng hương cầu an, tổ chức múa lân – hát tuồng – rước kiệu. Lễ hội này không chỉ mang giá trị tín ngưỡng mà còn thể hiện tinh thần đoàn kết, cùng nhau gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống giữa cộng đồng.

Giao thoa văn hóa Việt – Hoa

Chùa Ông đã trở thành nơi thờ tự tín ngưỡng của cả người Hoa và người Việt. Những dấu ấn giao thoa văn hóa tín ngưỡng của người Hoa và người Việt đã thể hiện rõ tại Chùa Ông. Tại Chùa Ông, người Việt vẫn thường đến thắp hương, thờ cúng coi đó như chỗ để gửi gắm niềm tin vào thế giới tâm linh. Người Việt cũng thờ Quan Thánh Đế quân với 5 đức tính tiêu biểu cho chuẩn mực văn hóa ứng xử: trung, nghĩa, nhân, tín, dũng.

Nóc Chùa Ông trang trí biểu tượng gốm Cây Mai, sản xuất vào cuối thế kỷ XIX. Trên đỉnh là một quần thể thể hiện các tuồng tích, múa hát cung đình, khung cảnh sinh động lễ hội của người Hoa.

Quan Thánh Đế Quân của người Hoa được đồng nhất với hình tượng trung nghĩa, chính trực trong văn hóa Nho giáo, tương đồng với các giá trị đạo lý của người Việt. Chính sự tương hợp này giúp tôn giáo, tín ngưỡng của người Hoa dễ dàng hòa nhập vào đời sống tinh thần người Việt tại Nam Bộ.

Ông Trần Quang Toại, Ban cố vấn Thất Phủ cổ miếu cho biết trải qua hơn 340 năm, Thất phủ Cổ miếu vẫn giữ nguyên lối kiến trúc truyền thống cơ sở tín ngưỡng của người Hoa, vật liệu xây dựng chủ yếu là đá xanh Bửu Long, gốm, gạch, mái lợp ngói âm dương. Bố cục theo kiểu nội công, ngoại quốc gồm các hạng mục như Tiền điện, Trung điện, và Hậu điện nối tiếp nhau, đối xứng hai bên là dãy nhà Tả ban, Hữu ban. Nóc chùa trang trí bằng một quần thể biểu tượng gốm Cây Mai, thể hiện các tuồng tích, múa hát cung đình, khung cảnh sinh động lễ hội của người Hoa.

Lâu thuyền - thường được gọi là Nghi môn là hiện vật chạm khắc bằng gỗ được đem từ quê hương Trung Hoa sang Chùa Ông vào năm Quang Tự Giáp Ngọ (1894).

Bên trong, hệ thống hoành phi, liễn đối, tượng thờ, lư hương, gốm sứ cổ vẫn được bảo tồn nguyên vẹn, nhiều hoành phi viết bằng chữ Hán ca ngợi đức độ Quan Thánh và tinh thần trung nghĩa. Bố cục thờ tự gồm gian chính thờ Quan Thánh Đế Quân, hai bên thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu, Phúc Đức Chính Thần và Bổn Đầu Công, thể hiện sự dung hòa tín ngưỡng Hoa – Việt.

Hằng năm, lễ vía Quan Thánh Đế Quân (ngày 24/6 âm lịch) được tổ chức long trọng với nghi thức tế lễ, múa lân – rồng, rước kiệu Quan Công, thu hút đông đảo người Hoa, người Việt và du khách, khẳng định Chùa Ông là không gian văn hóa – tâm linh tiêu biểu cho sự giao thoa giữa hai cộng đồng.

Ông Thái Hữu Nghĩa - Trưởng Ban trị sự Thất Phủ cổ miếu cho biết: Thất Phủ cổ miếu hay còn được người dân gọi là Chùa Ông xưa thuộc thôn Bình Hoành, dinh Trấn Biên, phủ Gia Định nay là phường Trấn Biên, tỉnh Đồng Nai là một trong những di tích tiêu biểu gắn với lịch sử hình thành và phát triển cộng đồng người Hoa ở Nam Bộ.

Bảo tồn, phát huy giá trị di tích

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh của tỉnh Đồng Nai, công tác bảo tồn và phát huy giá trị Thất phủ Cổ miếu đặt ra yêu cầu cấp thiết. Di tích đã trải qua nhiều lần trùng tu, song vẫn còn nguy cơ xuống cấp, nhất là các chi tiết gỗ, tượng và hệ thống hoành phi, liễn đối cổ.

Nét độc đáo nổi bật tạo nên không khí tưng bừng ngày Lễ hội Chùa Ông hàng năm đó là các Lễ rước trên đường bộ và dưới đường sông.

Để gìn giữ lâu dài, cần triển khai bảo tồn tổng thể gắn với ứng dụng công nghệ số, bao gồm: số hóa tư liệu Hán Nôm, lập hồ sơ 3D kiến trúc, phục dựng nghi thức lễ hội bằng công nghệ thực tế ảo. Song song, việc tôn tạo cảnh quan và phát triển du lịch văn hóa – tâm linh cần được thực hiện bài bản. Thất phủ Cổ miếu có thể trở thành điểm nhấn trong tuyến du lịch “Cù Lao Phố – Thất Phủ cổ miếu – đình Bình Trước – chùa Long Sơn Thạch Động”, qua đó hình thành sản phẩm du lịch đặc thù của Đồng Nai.

Ông Lê Trí Dũng - UV BCH Hội Di sản Văn hóa Việt Nam - Nguyên Giám đốc Ban Quản lý Di tích danh thắng tỉnh Đồng Nai cho biết, cộng đồng người Hoa ở Biên Hòa, Đồng Nai với nhiều di sản văn hóa độc đáo góp phần làm nên bản sắc văn hóa Đồng Nai. Trong đó, Cù Lao phố nơi hình thành nên hương cảng gọi là Nông Nại Đại Phố là hương cảng sầm uất nhất lúc bấy giờ ở Nam Bộ.

Ngoài ra tại Chùa Ông, ngoài văn hóa, tín ngưỡng thì kiến trúc cũng hiện diện rõ nét trong cách bài trí, trang trí hiện diện trong chùa như các sản phẩm về gốm Biên Hòa, đá xanh Bửu Long rất nổi tiếng trong nước và thế giới.

Để tham gia lễ nghinh thần di chuyển trên các tuyến phố, thành viên của các hội quán sẽ mặc đồng phục, hóa trang, biểu diễn tiết mục thổi sáo, múa dân gian, lân - sư - rồng, võ thuật, tuồng…

Thất Phủ cổ miều là một trung tâm văn hóa xuyên suốt của người Hoa, người Việt ở Nam bộ, là nơi cường độ giao lưu văn hóa Việt - Hoa mạnh mẽ nhất thế kỷ XVII - XVIII. Là di tích minh chứng cho lịch sử buổi đầu khai cương thác địa vùng đất phương Nam của tổ quốc. Trải qua hơn 340 năm, ngôi miếu đã hòa nhập, thể hiện giao lưu văn hóa Việt - Hoa đã làm thay đổi một số nét, nhưng những đường nét kiến trúc cơ bản, màu sắc, cách bài trí, tạo đặc trưng văn hóa người Hoa vẫn được bảo lưu.

Năm 2001, Thất phủ Cổ miếu (Chùa Ông) được Bộ Văn hoá Thông tin xếp hạng là Di tích Lịch sử - Văn hoá cấp Quốc gia. Đến năm 2023, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã công nhận Lễ hội truyền thống Chùa Ông là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Các giá trị văn hoá, nhân văn được thể hiện rõ như Lễ hội Chùa Ông Biên Hòa thực hiện tại cơ sở thờ tự Chùa Ông ở Cù lao Phố (còn gọi là Thất Phủ Cổ miếu được tạo dựng từ 1684, được công nhận là Di tích Quốc gia), được duy trì suốt hơn 340 năm qua. Lễ hội mang tính lễ hội vùng, được chủ thể là người Hoa - người Việt vùng Nam bộ tự nguyện thực hiện, liên tục từ thời mở đất đến nay, có phát triển và biến đổi về văn hóa nhưng vẫn giữ được sắc thái riêng trong đặc điểm chung của lễ hội dân gian.
Lễ hội còn gắn với phong tục, tập quán, tín ngưỡng dân gian ở Nam Bộ trong quan hệ văn hóa Việt - Hoa, thể hiện rõ bản sắc văn hóa Việt Nam tích hợp đa nguồn và dung hòa đa hệ. Là nhịp cầu giao lưu văn hóa, kết tinh và lan tỏa nội vùng và ngoại vùng, có sức sống trong hội nhập quốc tế
Một hướng đi quan trọng khác là bảo tồn di sản, tức là gắn công tác gìn giữ di tích với đời sống cộng đồng. Ban Quản lý miếu và Hội quán người Hoa cần được khuyến khích tổ chức hoạt động truyền dạy nghi lễ, chữ Hán, thư pháp, nghệ thuật múa lân – hát bội cho thanh thiếu niên. Việc này không chỉ giúp thế hệ trẻ hiểu và tự hào về di sản, mà còn duy trì sức sống văn hóa bền vững.

Nguồn: https://baophapluat.vn/that-phu-co-mieu-bieu-tuong-giao-thoa-van-hoa-viet-hoa-5ea7e156.html