Thiện nguyện tự phát và khung pháp lý cần hoàn thiện

Những “vùng xám” trong thiện nguyện tự phát

Những ngày qua, mạng xã hội liên tục xôn xao quanh dự án “Nuôi Em” khi hàng trăm “anh chị nuôi” phản ánh tình trạng trùng mã số, dữ liệu trẻ không khớp và việc quản lý nguồn tiền lên đến hàng trăm tỷ đồng nhưng lại thông qua tài khoản cá nhân, không kiểm toán độc lập. Sự hoài nghi lan nhanh, kéo theo áp lực phải đóng băng tài khoản, dừng tiếp nhận đóng góp và rà soát toàn bộ hệ thống.

Sự cố ấy chỉ là một lát cắt trong bức tranh rộng lớn hơn của các hoạt động thiện nguyện tự phát. Trên mạng xã hội, không khó để bắt gặp lời kêu gọi giúp đỡ “khẩn cấp”, nhiều video lay động, những câu chuyện được lan truyền với tốc độ chóng mặt. Và cũng từ đó, không ít vụ việc đã trượt dài sang vùng mờ pháp lý, rồi kết thúc bằng vòng tố tụng.

Công an tỉnh Thanh Hóa tạm giữ đối tượng Đào Quang Hà, chủ trang “Hà và Việt Nam” để làm rõ hành vi chiếm đoạt tiền kêu gọi từ thiện. Ảnh: Công an cung cấp

Gần đây nhất, Phòng Cảnh sát hình sự Công an tỉnh Thanh Hóa mở rộng điều tra vụ việc liên quan Đào Quang Hà (24 tuổi, trú Hưng Yên), admin fanpage “Hà và Việt Nam”, đồng thời là thành viên đoàn thiện nguyện tỉnh Đắk Lắk. Theo điều tra, sau vụ va chạm giao thông giữa xe từ thiện và 1 người dân, dù không có mặt tại hiện trường, Hà vẫn đăng lại video kèm lời lẽ công kích, thu hút lượng bình luận lớn. Thấy hiệu ứng tăng nhanh, Hà công khai số tài khoản cá nhân để “kêu gọi ủng hộ” và chiếm đoạt tiền từ thiện.

Tại Điện Biên, ngày 5-10, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh đã bắt tạm giam Nông Thị Thu Thủy (sinh năm 1994, phường Điện Biên Phủ) về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Trong nhiều năm, Thủy xây dựng hình ảnh “người phụ nữ nhân ái”, liên tục đăng tải những hoàn cảnh thương tâm kèm lời kêu gọi tha thiết. Nhiều nhà hảo tâm tin tưởng gửi tiền, nhưng theo điều tra, Thủy sử dụng phần đáng kể số tiền đó cho mục đích cá nhân.

Bộ Nội vụ đề xuất siết quản lý quỹ từ thiện

Bộ Nội vụ vừa đề xuất xây dựng Nghị định quy định mới về quản lý quỹ xã hội, quỹ từ thiện nhằm siết chặt hoạt động huy động và sử dụng nguồn lực cộng đồng. Dự thảo nhấn mạnh việc làm rõ tôn chỉ hoạt động quỹ, xây dựng cơ sở dữ liệu thống nhất về quỹ và cấm tuyệt đối các hoạt động mang tính kinh doanh như: nhận tiền gửi, cho vay hay đầu tư sinh lợi dưới danh nghĩa từ thiện. Đồng thời, hoạt động của quỹ sẽ được phân cấp quản lý, giúp tăng cường giám sát và trách nhiệm giải trình.

Lấp khoảng trống pháp lý

Xung quanh việc kêu gọi thiện nguyện, luật sư Nguyễn Phước Long, Ủy viên Ban Thường vụ Hội Luật gia TPHCM, đề nghị cần đặc biệt thận trọng với các lời kêu gọi online, kiểm chứng kỹ lưỡng thông tin trước khi quyết định đóng góp từ thiện.

Ông cho biết, theo Nghị định 93/2021 và Nghị định 136/2022, cá nhân vận động, tiếp nhận và phân phối tiền từ thiện phải đáp ứng đầy đủ các yêu cầu pháp lý cụ thể. Đó là công khai mục đích, phạm vi và phương thức vận động; thông báo rõ thời hạn kêu gọi; sử dụng tài khoản riêng để tiếp nhận đóng góp; ghi chép đầy đủ các khoản thu chi và phối hợp với chính quyền địa phương khi phân phối tiền, hiện vật. Những quy định này tạo ra hành lang pháp lý rõ ràng hơn trước, nhất là yêu cầu về minh bạch thông tin.

Tuy nhiên, theo luật sư Long, hiện vẫn tồn tại nhiều “kẽ hở”. Điểm thiếu lớn nhất là chưa có chế tài cụ thể cá nhân vi phạm. Ngoài ra, các nghị định trên chỉ điều chỉnh hoạt động từ thiện liên quan đến thiên tai, dịch bệnh, sự cố hoặc hỗ trợ bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo. Những hoạt động thiện nguyện phổ biến khác như xây cầu, xây trường, hỗ trợ người nghèo, giúp hoàn cảnh khó khăn không do thiên tai… chưa được quy định rõ ràng, tạo ra một “vùng xám” pháp lý dễ bị lợi dụng.

Luật sư Vương Tuấn Kiệt (Đoàn Luật sư TPHCM) cũng phân tích, các mô hình thiện nguyện tự phát quy mô lớn, với dòng tiền lên đến hàng trăm tỷ đồng nhưng vận hành qua tài khoản cá nhân, đang bộc lộ “khoảng trống” pháp lý đáng lo ngại. Về các vụ án chiếm đoạt tiền từ thiện gần đây, có thể thấy tội danh không xuất phát từ hành vi đứng ra kêu gọi, mà từ sự gian dối hoặc chiếm giữ tiền trái cam kết. Nhiều người nhầm rằng dùng tài khoản cá nhân hay thiếu chứng từ chỉ là vi phạm hành chính, nhưng nếu kèm che giấu hoặc giải trình không trung thực, hoàn toàn có thể bị xử lý hình sự.

Theo luật sư Nguyễn Phước Long, để giảm thiểu rủi ro pháp lý và tạo dựng niềm tin, cá nhân cần tách tiền từ thiện khỏi tài khoản cá nhân, tách chi phí quản lý khỏi chi phí hỗ trợ trực tiếp, tách bạch từng chiến dịch. Cùng với đó là lưu trữ đầy đủ hóa đơn VAT, biên nhận gốc từ người nhận hỗ trợ và văn bản thông báo gửi chính quyền địa phương. Đồng thời công khai mục đích/thời gian vận động, toàn bộ sao kê ngân hàng và báo cáo thu - chi chi tiết.

ThS NGUYỄN TRẦN PHƯỚC, chuyên gia xã hội học:

Tình trạng ăn chặn, trục lợi tiền từ thiện vẫn tiếp diễn dù đã có quy định pháp luật, trước hết bắt nguồn từ “niềm tin cảm tính” và sự suy yếu các “chuẩn mực xã hội” hiện nay. Những chuẩn mực này không chỉ mang tính định hướng đạo đức mà còn có tính bắt buộc thực hiện: cá nhân nếu vi phạm sẽ phải đối mặt với sự lên án dư luận, mất uy tín, thậm chí bị xử lý bằng các chế tài pháp luật.

Tuy nhiên, khi cơ chế giám sát của xã hội chưa đủ, việc “bị lên án” không còn đủ sức răn đe, thì chuẩn mực dễ bị vô hiệu hóa. Chỉ khi lòng tốt được “thiết chế hóa” bằng các nguyên tắc xã hội và hàng rào pháp lý đủ mạnh, niềm tin xã hội đối với hoạt động thiện nguyện mới có thể được tái thiết một cách bền vững.

CẨM NƯƠNG - TÂM TRANG - TRÚC GIANG

Nguồn: https://www.sggp.org.vn/thien-nguyen-tu-phat-va-khung-phap-ly-can-hoan-thien-post828015.html