“Tổng kết các phương pháp tu bổ di tích tháp Chăm”- nhìn lại hơn 40 năm bảo tồn một loại hình di sản đặc sắc

VHO - Trong hai ngày 10-11.12.2025, Viện Bảo tồn di tích đã tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Tổng kết các phương pháp tu bổ di tích tháp Chăm”. Đây là hoạt động tiếp nối chuỗi hội thảo chuyên ngành về bảo tồn kiến trúc Champa do Viện triển khai nhiều năm qua, nhằm hệ thống hóa các kết quả nghiên cứu, thực tiễn can thiệp và định hình phương pháp bảo tồn phù hợp cho loại hình di sản đặc thù này.

Hiện trạng xuống cấp và những nguy cơ hiện hữu

Theo các tài liệu nghiên cứu, di tích đền–tháp Champa là những công trình kiến trúc hoặc các thành phần kiến trúc còn lại của các quần thể đền đài tôn giáo của cư dân Chăm trong lịch sử.

Quang cảnh Hội thảo

Các di tích phân bố rải rác dọc dải đất duyên hải Trung Bộ, từ Quảng Trị (trước đây thuộc Quảng Bình) đến Lâm Đồng (tỉnh Bình Thuận cũ) và một số khu vực Tây Nguyên.

Vào đầu thế kỷ XX, ngoài thánh địa Mỹ Sơn nổi tiếng tại Quảng Nam, Việt Nam ghi nhận hơn 120 đền–tháp Champa có thể nghiên cứu, tập trung tại hơn 20 cụm di tích.

Các kiến trúc này có niên đại trải dài từ thế kỷ VII đến thế kỷ XVII, là kết tinh của nhiều thế kỷ sáng tạo, khéo léo và trình độ nghệ thuật của người Chăm.

Phần lớn đền–tháp Champa được xây dựng phục vụ mục đích tôn giáo, tôn thờ các vị thần của Ấn Độ giáo hoặc Phật giáo. Không chỉ mang giá trị lịch sử – văn hóa, mỗi công trình còn ẩn chứa những bí ẩn về kỹ thuật xây dựng, đặc biệt là kỹ thuật sản xuất gạch nung, phương pháp liên kết gạch và vật liệu kết dính – những yếu tố đến nay vẫn chưa được giải mã hoàn toàn.

Ngay từ cuối thế kỷ XIX, khi các học giả Pháp tiếp cận và nghiên cứu, hệ thống tháp Champa đã thu hút sự quan tâm mạnh mẽ của giới khảo cổ, kiến trúc, bảo tồn và mỹ thuật. Những câu hỏi về cấu trúc, kỹ thuật xây dựng, vật liệu gạch cùng hệ thống trang trí điêu khắc tinh xảo luôn là đề tài thách thức và hấp dẫn đối với nhiều thế hệ nhà khoa học.

Giữ vị trí quan trọng trong kho tàng di sản quốc gia, nhiều đền–tháp Champa đã được xếp hạng Di tích quốc gia, Di tích quốc gia đặc biệt; riêng quần thể Mỹ Sơn được UNESCO ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa Thế giới tháng 12.1999.

Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích Đặng Khánh Ngọc phát biểu tại Hội thảo

Tuy nhiên, trải qua hàng trăm năm tồn tại trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, chiến tranh và thiếu sự quản lý liên tục, các đền–tháp hiện nay chủ yếu tồn tại ở ba dạng: di chỉ khảo cổ, phế tích và di tích kiến trúc.

Phần lớn công trình đã bị phá vỡ cấu kiện, biến dạng tổng thể, nhiều bộ phận sụp đổ hoặc bị bong tróc, nứt vỡ. Gạch xây mủn mục, các thành phần đá bị phong hóa, nhiều mảng điêu khắc mất hoàn toàn.

Nguyên nhân xuống cấp xuất phát từ nhiều yếu tố: môi trường tự nhiên, quá trình “lão hóa” vật liệu, tác động lý – hóa – sinh học, chiến tranh, trộm cắp, đục phá, sinh hoạt của dân cư xung quanh và đặc biệt là khoảng thời gian dài thiếu sự trông nom, bảo vệ.

Quá trình phế tích hóa diễn ra ngày càng nhanh, tạo ra nguy cơ mất mát các yếu tố gốc vô cùng quý giá.

Trong gần nửa thế kỷ qua, nhiều đền–tháp đã được gia cố, cứu vãn, tránh được nguy cơ sụp đổ và duy trì sự tồn tại đến ngày nay. Tuy nhiên, kết quả bảo tồn vẫn còn khiêm tốn so với nhu cầu thực tế, bởi mỗi di tích là một hiện trạng kỹ thuật khác nhau, đòi hỏi phương pháp xử lý riêng biệt.

Nhu cầu cấp thiết về hệ thống phương pháp thống nhất

Khác với tu bổ kiến trúc gỗ truyền thống vốn đã hình thành hệ phương pháp tương đối rõ ràng, bảo tồn đền–tháp Champa đến nay vẫn thiếu sự thống nhất về nguyên tắc và kỹ thuật can thiệp.

Do đặc trưng vật liệu gạch Champa, cấu trúc xây không sử dụng vữa liên kết theo nghĩa thông thường và những giá trị mỹ thuật rất cao, việc can thiệp luôn đòi hỏi sự thận trọng, cơ sở khoa học vững chắc và phương pháp phù hợp từng trường hợp cụ thể.

Các đại biểu thực địa Tháp Chăm

Báo cáo đề dẫn nhấn mạnh: việc tổng kết thực tiễn, tiếp thu kinh nghiệm trong và ngoài nước, đối chiếu với lý thuyết bảo tồn quốc tế là điều cấp bách để định hình phương pháp tu bổ di tích Champa trong tương lai.

Theo Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích Đặng Khánh Ngọc, hội thảo nhằm giới thiệu và tổng hợp các kỹ thuật, vật liệu tu bổ, bảo quản đền–tháp Champa, góp phần bảo vệ và phát huy giá trị di sản.

Đồng thời, tạo diễn đàn trao đổi học thuật, chia sẻ kinh nghiệm thực hành giữa các chuyên gia, đơn vị nghiên cứu, qua đó tăng cường nhận thức và nâng cao hiệu quả hợp tác trong bảo tồn di tích.

Hội thảo cũng nhằm cập nhật các kết quả mới nhất trong nghiên cứu khoa học và công nghệ, bổ sung những nhận thức mới về bảo tồn kiến trúc Champa trong bối cảnh hiện nay.

"Đây là cơ hội quan trọng để nhìn lại hơn 40 năm bảo tồn di tích Champa – tính từ sứ mệnh hợp tác Việt Nam – Ba Lan năm 1981, thời điểm đánh dấu những can thiệp tu bổ quy mô và bài bản đầu tiên"- ông Đặng Khánh Ngọc chia sẻ.

Ban tổ chức đã nhận được 23 bài tham luận, cùng 48 lượt đăng ký tham dự trực tiếp và 5 lượt đăng ký trực tuyến qua nền tảng Zoom. Việc tổ chức kết hợp hai hình thức nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các chuyên gia trong và ngoài nước tham gia.

Các tham luận tập trung phân tích đặc thù kết cấu – vật liệu của đền–tháp Champa; kinh nghiệm bảo tồn từ những dự án trong nước và quốc tế; các kỹ thuật, vật liệu mới đã được ứng dụng trong trùng tu; cùng những vấn đề khảo cổ học gắn với phục hồi cấu trúc di tích.

Các hiện vật thu thập nhằm nghiên cứu về chất liệu của di tích Champa

Nội dung thảo luận cũng cho thấy nhu cầu cấp thiết phải xây dựng quy trình, nguyên tắc can thiệp thống nhất, phù hợp với từng nhóm di tích.

Hội thảo cũng ghi nhận nhiều ý kiến đề xuất định hướng nghiên cứu và ứng dụng khoa học – công nghệ trong bảo tồn đền–tháp Champa, bao gồm nghiên cứu vật liệu, giải pháp kỹ thuật gia cố cấu trúc, cũng như các mô hình hợp tác nhằm phát huy hiệu quả bảo tồn di sản.

Hội thảo "Tổng kết các phương pháp tu bổ di tích tháp Chăm" không chỉ là hoạt động thường niên mà còn là bước đi chiến lược nhằm thống nhất nhận thức, tập hợp cơ sở dữ liệu khoa học và xây dựng phương pháp bảo tồn phù hợp cho loại hình di sản kiến trúc đặc sắc này.

Với bề dày hơn 40 năm nghiên cứu và thực hành bảo tồn, việc hệ thống hóa kinh nghiệm, nhận diện những vấn đề mới, đánh giá kỹ thuật – vật liệu tu bổ và đề xuất hướng đi tương lai có ý nghĩa quan trọng trong việc gìn giữ các giá trị nguyên gốc của di sản Champa.

Trong bối cảnh nhiều tháp Chăm đang xuống cấp nhanh, hội thảo góp phần quan trọng giúp các nhà quản lý, chuyên môn và cộng đồng khoa học có thêm căn cứ nhằm hoạch định chiến lược bảo tồn dài hạn, hướng tới mục tiêu bảo vệ toàn diện và bền vững một trong những loại hình di sản kiến trúc tiêu biểu nhất của Việt Nam.

 

 

Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/tong-ket-cac-phuong-phap-tu-bo-di-tich-thap-cham-nhin-lai-hon-40-nam-bao-ton-mot-loai-hinh-di-san-dac-sac-187762.html