Từ chuẩn khí thải năm 2030 đến giấc mơ bầu trời trong

Chuẩn khí thải không còn là chuyện của tương lai xa

Ngày 19/11, Quyết định 2530/QĐ-TTg được ban hành, phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn 2045.

Kế hoạch cho thấy, đến năm 2030, mục tiêu 100% phương tiện giao thông đường bộ, từ ô tô đến xe máy, phải được quản lý và kiểm soát khí thải theo tiêu chuẩn quốc gia. Với Hà Nội, mục tiêu là giảm 20% nồng độ bụi mịn PM2.5 so với 2024; với TP. Hồ Chí Minh, yêu cầu là duy trì mức cải thiện chất lượng không khí theo từng năm. Đây không còn là mục tiêu “20 - 30 năm nữa”, mà là câu chuyện của 5 -10 năm tới, với mốc 2030 như một “năm hẹn” mang tính bắt buộc.

Cụ thể, với giao thông, toàn bộ ô tô, xe mô tô, xe gắn máy sẽ được đưa vào diện kiểm soát khí thải từ năm 2030, không còn vùng trống hay khoảng cách pháp lý để xe cũ “lách” khỏi hệ thống kiểm tra.

Mục tiêu song hành là đến năm 2030, 100% phương tiện công cộng tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh sử dụng năng lượng sạch; đồng thời ban hành chính sách hỗ trợ cho các loại xe công nghệ và vận tải hàng hóa chuyển đổi sang công nghệ xanh.

*Ô nhiễm không khí bắt nguồn từ phương tiện giao thông ngày càng trở nên trầm trọng. Ảnh minh họa*

Ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh đã lên mức báo động. Hà Nội nhiều lần lọt nhóm thành phố ô nhiễm nhất thế giới theo thời gian thực; TP. Hồ Chí Minh thiệt hại kinh tế do ô nhiễm không khí từ giao thông ước hơn 3.000 tỷ đồng/năm. Ở chiều ngược lại, nhu cầu sở hữu phương tiện cá nhân lại tăng nhanh: đến tháng 9/2022, Việt Nam có gần 5 triệu ô tô đang lưu hành; riêng năm 2024, doanh số ô tô ước 470.000 chiếc. “Cơn khát” ô tô chỉ mới bắt đầu được giải tỏa khi tầng lớp trung lưu mở rộng.

Trong khi nhu cầu xe cộ tăng mạnh; thì bên kia là không gian môi trường đã chạm ngưỡng. Không thể “phanh” nhu cầu chính đáng của người dân, nhưng cũng không thể tiếp tục đánh đổi bầu trời xanh cho những làn khói xám mỗi giờ cao điểm. Vì vậy, yêu cầu toàn bộ phương tiện phải đáp ứng chuẩn khí thải từ năm 2030 không phải là sự khắt khe, mà là bước đi tất yếu để Việt Nam tránh rơi vào cái bẫy “ô tô hóa nửa vời”: Xe nhiều hơn, đường tắc hơn và chất lượng không khí ngày càng xuống cấp.

Một câu hỏi lớn đặt ra: Xe cũ sẽ bị xử lý ra sao, và ai chịu tác động nhiều nhất? Lộ trình đề xuất có tính đến yếu tố thận trọng, áp dụng dần theo các mức khí thải. Tuy nhiên, khi nâng lên Mức 5, tỷ lệ xe không đạt chuẩn có thể tăng lên 15%, chủ yếu là xe tải và đầu kéo, những phương tiện gánh phần lớn vận tải hàng hóa. Nếu không có bước chuẩn bị, việc “chặn” một tỷ lệ lớn xe tải vì không đạt chuẩn sẽ kéo theo phản ứng dây chuyền: Chi phí logistics tăng, giá hàng hóa tăng và cuối cùng, người tiêu dùng phải trả tiền. Doanh nghiệp vận tải nhỏ và lái xe thuê, mắt xích yếu nhất, có nguy cơ chịu thiệt thòi lớn nhất.

Với xe cá nhân, áp lực không hề nhỏ. Những người mua xe giai đoạn 2017-2021, nhóm trung lưu mới, có thể đối mặt nguy cơ xe không vượt qua kỳ kiểm định khí thải nếu bảo dưỡng kém hoặc tiêu chuẩn xe vốn thấp.

Với xe máy, phương tiện giao thông chính của Việt Nam, câu chuyện còn phức tạp hơn. Kiểm định khí thải xe máy từng gây tranh luận về khả năng chi trả và thủ tục phát sinh. Nếu chuẩn khí thải trở thành “cánh cửa hẹp” chỉ người giàu có thể bước qua bằng việc mua xe mới, mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng, chứ không phải phân tầng thu nhập sẽ gặp khó khăn.

Từ quyền sở hữu phương tiện đến quyền được hít thở không khí trong lành

Với Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, mục tiêu 100% phương tiện công cộng dùng năng lượng sạch vào 2030 chỉ khả thi nếu đi cùng chiến lược giao thông công cộng toàn diện: Thêm metro, thêm xe buýt điện, thêm làn ưu tiên, thêm bến bãi. Người dân chỉ không sử dụng xe máy khi giao thông công cộng thực sự tiện lợi, an toàn và đúng giờ. Ngược lại, nếu thiếu cơ chế tài chính như tín dụng ưu đãi, quỹ đổi xe cũ hay hỗ trợ lãi suất cho doanh nghiệp vận tải nhỏ, tiến trình thay thế đội xe cũ sẽ rất chậm. Bài học chuyển đổi xe điện của nhiều nước cho thấy: Trợ giá, miễn phí đỗ xe, ưu tiên làn đường… đều là công cụ kéo người dân sang “bên xanh” của lựa chọn.

Một rủi ro khác cần tránh là biến kiểm định khí thải thành một “cửa ải giấy tờ” mới. Sau những vụ tiêu cực trong đăng kiểm, ảnh hưởng niềm tin của người dân. Nếu quy trình kiểm soát khí thải không được số hóa, giám sát chặt chẽ, minh bạch, nguy cơ “xin - cho” quay lại là rất thực, làm méo mó cả mục tiêu môi trường lẫn niềm tin chính sách.

Về bản chất, chuẩn khí thải 2030 là một mảnh ghép trong bức tranh chuyển đổi xanh rộng hơn: Từ cam kết phát thải ròng bằng “0” đến giao thông xanh, đô thị xanh, năng lượng tái tạo. Nó đặt ra câu hỏi: Quyền nào quan trọng hơn - quyền sở hữu phương tiện, hay quyền được hít thở không khí trong lành? Câu trả lời không nằm ở việc hy sinh cái này cho cái kia, mà ở phân bổ công bằng chi phí chuyển đổi. Người giàu có thể đi xe điện sớm; Nhà nước cần bảo đảm người thu nhập thấp có phương tiện di chuyển phù hợp.

Trong những năm tới, mỗi bản dự thảo quy chuẩn, mỗi mốc Mức 3, Mức 4, Mức 5 sẽ kéo theo tranh luận không tránh khỏi. Nhưng đừng quên mục tiêu sau cùng: Không phải để đường phố sạch bóng xe cũ, mà để bầu trời bớt mù bụi; không phải để sinh thêm “giấy phép con”, mà để mỗi hơi thở bớt mùi xăng khói.

Năm 2030 không chỉ là mốc kỹ thuật trong một quyết định hành chính, mà là “năm hẹn” để Việt Nam chứng minh đủ năng lực bước vào tương lai giao thông xanh, một tương lai mà không ai bị bỏ lại phía sau.

Nguồn: https://congthuong.vn/tu-chuan-khi-thai-nam-2030-den-giac-mo-bau-troi-trong-431282.html