Việt Nam cần làm gì để tránh nguy cơ trở thành nguồn lực rẻ tiền?

Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) mang lại những tiện ích to lớn cho nhân loại nhưng cũng kéo theo vô số hệ lụy: Từ định kiến phân biệt chủng tộc, lừa đảo trực tuyến tinh vi đến nguy cơ các quốc gia đang phát triển trở thành "mỏ dữ liệu" giá rẻ.

Trước thực tế đó, việc sử dụng AI có trách nhiệm nên là sự tự nguyện hay bắt buộc? Việt Nam cần làm gì khi xây dựng hành lang pháp lý cho lĩnh vực này?

Bên lề sự kiện Tuần lễ Khoa học Công nghệ VinFuture, phóng viên đã có cuộc trò chuyện với Giáo sư Toby Walsh - Đại học New South Wales (Úc), Viện sĩ của Hiệp hội Máy tính Hoa Kỳ.

Giáo sư đã mang đến những góc nhìn sâu sắc về cách chúng ta "ứng xử" với AI, từ việc quy trách nhiệm cho các "cỗ máy" đến những mẹo nhỏ để mỗi gia đình tự bảo vệ mình trước làn sóng lừa đảo công nghệ cao.

Ai là người chịu trách nhiệm cho AI?

Thưa Giáo sư, sử dụng AI có trách nhiệm nên là việc được thực hiện tự nguyện hay bắt buộc? Và thực tế thì chúng ta nên ứng xử như thế nào với AI?

- Tôi tin chắc rằng việc sử dụng AI có trách nhiệm nên là bắt buộc. Hiện nay có nhiều động cơ lệch lạc, với số tiền khổng lồ được tạo ra nhờ AI và cách duy nhất để đảm bảo hành vi đúng đắn là áp dụng các quy định nghiêm ngặt, để lợi ích cộng đồng luôn được cân bằng với lợi ích thương mại.

Khi AI mắc lỗi, ai sẽ chịu trách nhiệm? Đặc biệt là với các tác nhân AI, liệu chúng ta có khả năng sửa cơ chế hoạt động của chúng hay không?

Vấn đề cốt lõi khi AI mắc sai lầm là chúng ta không thể bắt AI chịu trách nhiệm. AI không phải là con người - và đây là lỗ hổng trong mọi hệ thống pháp luật trên thế giới. Chỉ con người mới bị chịu trách nhiệm cho các quyết định và hành động của mình.

Việt Nam cần làm gì để tránh nguy cơ trở thành nguồn lực rẻ tiền? - 1

Bỗng nhiên, chúng ta có một “tác nhân” mới, AI, có thể - nếu chúng ta cho phép - ra quyết định và thực hiện hành động trong thế giới của chúng ta, điều này đặt ra một thách thức: Chúng ta sẽ bắt ai chịu trách nhiệm?

Câu trả lời là: Phải bắt các công ty triển khai và vận hành hệ thống AI chịu trách nhiệm về hậu quả mà những “cỗ máy” này gây ra.

Nhiều doanh nghiệp cũng nói về AI có trách nhiệm. Làm sao chúng ta có thể tin tưởng họ? Làm sao chúng ta biết rằng họ thực sự nghiêm túc và toàn diện, chứ không chỉ lấy việc “AI có trách nhiệm” làm chiêu trò quảng cáo?

- Chúng ta cần tăng cường minh bạch. Điều quan trọng là phải hiểu năng lực và giới hạn của các hệ thống AI. Chúng ta cũng nên “bỏ phiếu bằng cách hành động”, tức là lựa chọn sử dụng những dịch vụ có trách nhiệm.

Tôi thực sự tin rằng cách doanh nghiệp sử dụng AI có trách nhiệm sẽ trở thành yếu tố phân biệt trên thị trường, mang lại lợi thế thương mại cho chính họ.

Nếu một công ty tôn trọng dữ liệu khách hàng, điều đó sẽ mang lại lợi ích và thu hút khách hàng. Các doanh nghiệp sẽ nhận ra rằng làm đúng không chỉ là vấn đề đạo đức mà còn giúp họ thành công hơn. Tôi xem đây là cách để phân biệt giữa các doanh nghiệp, và những doanh nghiệp có trách nhiệm là những nơi mà chúng ta có thể yên tâm hợp tác.

Việt Nam cần phải chủ động bảo vệ giá trị văn hoá

Việt Nam là một trong số ít những quốc gia đang xem xét ban hành Luật trí tuệ nhân tạo. Giáo sư đánh giá như thế nào về việc này? Theo đánh giá của giáo sư thì với những quốc gia đang phát triển như Việt Nam, đâu là những thách thức đối với vấn đề đạo đức và an ninh an toàn trong việc phát triển AI?

- Tôi rất vui khi Việt Nam là một trong số quốc gia tiên phong sẽ có Luật chuyên biệt về Trí tuệ nhân tạo. Điều này quan trọng bởi mỗi quốc gia đều có giá trị và văn hóa riêng, và cần luật pháp để bảo vệ những giá trị đó.

Giá trị và văn hóa của Việt Nam khác với Australia, khác với Trung Quốc và khác với Hoa Kỳ. Chúng ta không thể trông chờ các công ty công nghệ từ Trung Quốc hay Mỹ sẽ tự động bảo vệ văn hóa, ngôn ngữ Việt Nam. Những điều đó phải do chính Việt Nam chủ động bảo vệ.

Tôi rất lưu ý rằng trong quá khứ, nhiều quốc gia đang phát triển đã trải qua giai đoạn bị đô hộ về mặt vật lý. Nếu không cẩn thận, chúng ta có thể sẽ trải qua giai đoạn "đô hộ số". Dữ liệu của các bạn sẽ bị khai thác và các bạn sẽ trở thành nguồn lực rẻ tiền.

Điều này có nguy cơ xảy ra nếu các quốc gia đang phát triển phát triển ngành AI theo cách chỉ khai thác dữ liệu mà không kiểm soát cũng như bảo vệ quyền lợi của mình.

Vậy thì làm sao để khắc phục được tình trạng này?

- Rất đơn giản: Hãy đầu tư vào con người. Nâng cao kỹ năng cho mọi người, đảm bảo họ có hiểu biết về AI. Hỗ trợ các doanh nhân, doanh nghiệp AI, hỗ trợ các trường đại học. Hãy tham gia một cách chủ động. Thay vì chờ đợi các quốc gia khác chuyển giao công nghệ hay định hướng cho chúng ta, chúng ta phải chủ động và làm chủ công nghệ.

Việt Nam cần làm gì để tránh nguy cơ trở thành nguồn lực rẻ tiền? - 2

Giáo sư Toby Walsh chia sẻ tại Tuần lễ Khoa học và Công nghệ VinFuture (Ảnh: BTC).

Thứ hai, chúng ta cần vận động mạnh mẽ các nền tảng mạng xã hội để họ tạo ra môi trường an toàn cho người dùng tại Việt Nam, đồng thời không ảnh hưởng đến nền dân chủ của đất nước.

Trên thực tế, có rất nhiều ví dụ cho thấy các nội dung trên mạng xã hội đã tác động đến kết quả bầu cử, gây chia rẽ nội bộ các quốc gia và thậm chí kích động khủng bố.

Tôi đã dành 40 năm nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo. Trong 30 năm đầu, tôi chỉ quan tâm đến việc làm sao để phát triển AI ngày càng mạnh hơn. Trong 10 năm gần đây, tôi ngày càng quan tâm và lên tiếng về việc phát triển AI một cách có trách nhiệm.

Giáo sư có thể đưa lời khuyên trong thời điểm Việt Nam đang trong quá trình soạn thảo Luật trí tuệ nhân tạo?

- Có nhiều trường hợp không cần ban hành luật mới. Chúng ta đã có luật về quyền riêng tư, đã có luật cạnh tranh. Những luật hiện có này cũng áp dụng cho không gian số, giống như cách áp dụng trong đời sống thực.

Điều quan trọng là phải thi hành những luật này một cách nghiêm ngặt trong môi trường số, như chúng ta đã làm với môi trường vật lý.

Tuy nhiên, sẽ xuất hiện một số rủi ro mới và chúng ta bắt đầu thấy điều đó. Con người bắt đầu thiết lập mối quan hệ với AI, sử dụng AI như những nhà trị liệu và đôi khi sẽ gây hại cho người dùng, vì vậy chúng ta cần lưu ý.

Chúng ta luôn bắt các nhà sản xuất chịu trách nhiệm khi họ ra sản phẩm. Ví dụ, nếu các công ty AI phát hành sản phẩm AI gây hại cho con người, họ cũng phải chịu trách nhiệm.

Vậy làm thế nào để AI không gây tác hại độc hại đến trẻ nhỏ và tạo môi trường an toàn cho trẻ nhỏ mỗi khi AI xuất hiện, thưa ông?

- Tôi nghĩ rằng chúng ta chưa rút ra nhiều bài học từ mạng xã hội. Nhiều quốc gia giờ đây mới bắt đầu nhận ra rằng mạng xã hội mang lại lợi ích lớn nhưng cũng có nhiều tác hại, đặc biệt ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần, mức độ lo âu và nhận thức sai lệch về ngoại hình của giới trẻ, nhất là các bạn nữ.

Nhiều quốc gia đã bắt đầu triển khai các biện pháp để giải quyết vấn đề này. Ở Australia, từ ngày 10/12, quy định về độ tuổi sử dụng mạng xã hội sẽ có hiệu lực. Tôi cho rằng chúng ta cũng cần những biện pháp tương tự cho AI.

Chúng ta đang xây dựng những công cụ có thể mang lại tác động tích cực nhưng cũng có thể gây tác hại tương tự, và chúng ta cần bảo vệ trí tuệ và tâm hồn các em khỏi những tác động tiêu cực này.

Bên cạnh đó, tôi hy vọng các quốc gia cũng sẽ ban hành các quy định quản lý nghiêm ngặt mạng xã hội, từ đó tạo ra một môi trường thật sự an toàn cho mọi người khi sử dụng AI.

Thực ra không chỉ trẻ nhỏ mà ngay cả người lớn cũng đứng trước những nguy cơ do chính AI gây ra. Vậy làm thế nào để con người có thể sử dụng AI để cải thiện cuộc sống chứ không phải là một mối nguy?

- AI ứng dụng trong nhiều lĩnh vực, giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của chúng ta. Trong y tế, AI giúp phát hiện các loại thuốc mới. Trong giáo dục, AI cũng mang lại nhiều lợi ích tích cực.

Tuy nhiên, trao quyền tiếp cận AI mà không có biện pháp bảo vệ đầy đủ là quá rủi ro. Chúng ta đã thấy những vụ kiện ở Hoa Kỳ, cha mẹ kiện các hãng công nghệ, đã khiến con cái họ tự tử sau khi tương tác với các chatbot AI.

Mặc dù tỷ lệ người dùng ChatGPT gặp các vấn đề về sức khỏe tâm thần chỉ chiếm vài phần trăm, nhưng với hàng trăm triệu người dùng, con số thực tế lên tới hàng trăm nghìn người.

Dữ liệu rất quan trọng với việc phát triển AI, thế nhưng khi đứng ở góc độ quản lý, nếu quản lý dữ liệu quá chặt chẽ, sẽ kìm hãm sự phát triển của AI. Theo ông, việc nới lỏng quản lý về dữ liệu có thể gây ra những mối nguy hại gì? Làm thế nào để cân bằng giữa việc thu thập dữ liệu, quản lý dữ liệu một cách an toàn với việc tạo sự phát triển cho AI?

- Tôi hoàn toàn đồng ý. Dữ liệu là trung tâm của tiến bộ trong AI, vì chính dữ liệu đã thúc đẩy sự phát triển này. Không có dữ liệu, chúng ta sẽ không tiến bộ được gì cả. Dữ liệu chất lượng cao là cốt lõi trong mọi việc chúng ta làm. Thực tế, giá trị thương mại và lợi thế cạnh tranh mà các công ty có được đều đến từ dữ liệu. Chúng ta có dữ liệu chất lượng hay không, đó là vấn đề then chốt.

Thật đáng giận khi nhìn sách của các tác giả trên thế giới - trong đó có sách của tôi - bị sử dụng mà không có sự đồng ý và không được bồi thường. Đó là hành vi ăn cắp thành quả lao động của người khác. Nếu tình trạng này tiếp tục, các tác giả sẽ mất động lực viết sách, và chúng ta sẽ đánh mất giá trị văn hóa mà mình trân trọng.

Chúng ta cần tìm một giải pháp công bằng hơn so với hiện nay.

Hiện tại, “Thung lũng Silicon” lấy nội dung, sáng tạo của các tác giả mà không trả phí - điều này không bền vững. Tôi so sánh tình hình hiện nay với Napster và những ngày đầu của âm nhạc trực tuyến vào những năm 2000. Khi đó, âm nhạc trực tuyến đều bị “ăn cắp”, nhưng điều đó không thể duy trì mãi, vì các nhạc sĩ cần có thu nhập để tiếp tục sáng tác.

Cuối cùng, chúng ta đã có hệ thống streaming trả phí, ví dụ như Spotify hay Apple Music, hoặc nghe nhạc kèm quảng cáo và một phần doanh thu này sẽ trả lại cho nghệ sĩ. Chúng ta cần làm điều tương tự với sách, để các tác giả nhận được giá trị từ dữ liệu của họ. Nếu không, sẽ chẳng còn ai có động lực viết sách và thế giới sẽ tệ hơn rất nhiều nếu không có sách mới được viết ra.

Việt Nam cần làm gì để tránh nguy cơ trở thành nguồn lực rẻ tiền? - 3

Trong khuôn khổ Tuần lễ Khoa học Công nghệ VinFuture cũng sẽ diễn ra triển lãm "Toả V - Điểm chạm khoa học", diễn ra tại Trung tâm Nghệ thuật Đương đại Vincom Royal City (Ảnh: BTC).

AI rất phát triển ở Việt Nam. Trong thời gian qua, Việt Nam có rất nhiều chính sách để đẩy mạnh AI, nhưng Việt Nam cũng đang phải đối mặt với một vấn nạn, đó là tình trạng lừa đảo do AI gây ra. Vậy theo Giáo sư, Việt Nam nên xử lý tình trạng này như thế nào? Lời khuyên của giáo sư dành cho những người đang sử dụng AI hiện nay để làm sao đảm bảo an toàn và bảo vệ dữ liệu cho bản thân là gì?

- Với từng cá nhân, tôi nghĩ cách đơn giản nhất là xác minh thông tin. Ví dụ, khi nhận được một cuộc điện thoại hay email, chẳng hạn từ ngân hàng, chúng ta cần đối chiếu lại: Có thể gọi lại cho số thuê bao đó hoặc liên hệ trực tiếp ngân hàng để xác thực thông tin.

Ngày nay, có rất nhiều email giả, số điện thoại giả, thậm chí cuộc gọi qua Zoom cũng có thể bị giả mạo. Những thủ đoạn lừa đảo này rất đơn giản, không tốn kém mà cũng không mất nhiều thời gian.

Trong gia đình tôi, chúng tôi còn có một cách bảo mật riêng: Một “câu hỏi mật” chỉ người trong nhà mới biết, ví dụ như tên chú thỏ cưng ở nhà. Điều này đảm bảo rằng thông tin quan trọng chỉ được giữ trong gia đình và không bị lộ ra ngoài.

Việt Nam cũng đã đưa giáo dục AI vào trong giáo dục phổ thông, vậy trong quá trình đó thì cần chú ý những gì?

- AI thay đổi nội dung cần dạy và cách thức dạy học. Nó ảnh hưởng đến những kỹ năng quan trọng trong tương lai, như tư duy phản biện, kỹ năng giao tiếp, trí tuệ xã hội và trí tuệ cảm xúc. Những kỹ năng này sẽ trở nên thiết yếu.

AI có thể hỗ trợ việc giảng dạy các kỹ năng này, ví dụ như làm gia sư cá nhân, trợ lý ôn tập cá nhân, mang đến những công cụ giáo dục rất hiệu quả nhờ ứng dụng AI.

Xin cảm ơn Giáo sư đã dành thời gian cho buổi trò chuyện!

Nguồn: https://dantri.com.vn/cong-nghe/viet-nam-can-lam-gi-de-tranh-nguy-co-tro-thanh-nguon-luc-re-tien-20251203093314154.htm