Chủ động tận dụng các cơ hội của làn sóng công nghệ mới

Thảo luận tại Tổ 1, các ĐBQH thành phố Hà Nội đánh giá, dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo được chuẩn bị công phu, hiện đại, thể hiện rõ tư duy đổi mới. Trong bối cảnh các nước đang đầu tư mạnh mẽ vào AI, việc ban hành Luật lúc này là hết sức cấp thiết để Việt Nam không tụt lại phía sau và chủ động tận dụng các cơ hội của làn sóng công nghệ mới.

Cần cơ chế đặc thù cho giáo dục đại học

Phát biểu thảo luận tại Tổ 1, ĐBQH Nguyễn Thị Lan đánh giá dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo là đạo luật có tính mở đường, tạo nền tảng pháp lý cho một lĩnh vực công nghệ có ý nghĩa quyết định đối với năng lực cạnh tranh quốc gia trong nhiều thập kỷ tới. Đại biểu cũng cho rằng, dự thảo đã tiếp cận một cách rất tiến bộ như: quản trị theo mức độ rủi ro; xây dựng hạ tầng, dữ liệu và môi trường thử nghiệm cho AI; đề cao đạo đức và trách nhiệm giải trình và quan trọng nhất là định hình chính sách phát triển nhân lực một cách toàn diện, phù hợp với thực tiễn Việt Nam và xu thế quốc tế.

Để dự thảo Luật hoàn thiện và đi vào cuộc sống hiệu quả hơn, ĐBQH Nguyễn Thị Lan góp ý vào một số vấn đề trọng tâm. Trước hết, cần hoàn thiện cơ chế phát triển nguồn nhân lực AI (Điều 24 và Điều 1). Theo phân tích của đại biểu, dự thảo đã nêu định hướng phát triển nhân lực AI ở Điều 24 nhưng vẫn còn ba điểm nghẽn lớn của giáo dục đại học mà luật chưa giải quyết, đó là thủ tục mở ngành mới còn chậm, trong khi AI thay đổi rất nhanh; các trường khó thu hút chuyên gia quốc tế do thiếu cơ chế đặc thù; chưa có chính sách phát triển giảng viên AI một cách mạnh mẽ...

Bên cạnh đó, Điều 1 quy định AI dùng cho “nghiên cứu – đào tạo” không thuộc phạm vi điều chỉnh của luật, nhưng lại chưa làm rõ thế nào là “sử dụng nội bộ”. Nếu không giải thích rõ, cơ quan quản lý có thể hiểu cứng nhắc, khiến hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp bị hạn chế, trong khi đây lại là hoạt động rất quan trọng để phát triển nhân lực AI chất lượng cao.

ĐBQH Nguyễn Thị Lan phát biểu thảo luận tại Tổ 1

"Vì vậy, tôi đề nghị bổ sung vào Luật các cơ chế đặc thù cho giáo dục đại học, cho phép trường chủ động mở ngành mới; có chính sách thu hút chuyên gia quốc tế; và có cơ chế phát triển giảng viên, đặc biệt trong các ngành AI – dữ liệu – tự động hóa. Đồng thời, cần làm rõ phạm vi “AI phục vụ nghiên cứu – đào tạo” để bảo đảm hoạt động học thuật được thông thoáng", ĐBQH Nguyễn Thị Lan nhấn mạnh.

Đồng thời, đại biểu cũng dẫn chứng kinh nghiệm từ Singapore, Hàn Quốc hay Israel cho thấy nơi nào trao quyền tự chủ mạnh cho đại học và khuyến khích hợp tác với doanh nghiệp, nơi đó nhân lực AI phát triển nhanh và bền vững. Thực tiễn Việt Nam cũng chứng minh rằng các trường có cơ chế linh hoạt đào tạo được đội ngũ tốt hơn và nhanh hơn.

Cần quy định khung nguyên tắc rõ ràng loại hình AI được thử nghiệm

Góp ý về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) tại Điều 22, ĐBQH Nguyễn Thị Lan đánh giá cao việc dự thảo đưa vào cơ chế sandbox bởi đây là công cụ quan trọng để thử nghiệm công nghệ mới trước khi triển khai rộng rãi. Tuy nhiên, Điều 22 hiện vẫn khá khái quát, chưa nêu rõ được đối tượng nào được tham gia; tiêu chí lựa chọn mô hình thử nghiệm; thời hạn thí điểm, trách nhiệm pháp lý khi xảy ra rủi ro và cơ chế bảo vệ dữ liệu... Vì vậy, đại biểu cho rằng nếu không làm rõ các nguyên tắc này ngay trong Luật, sandbox sẽ khó vận hành thực chất hoặc bị áp dụng thận trọng quá mức, khiến đổi mới sáng tạo bị chậm lại.

"Luật cần quy định khung nguyên tắc rõ ràng loại hình AI được thử nghiệm; quyền và nghĩa vụ của đơn vị tham gia, bao gồm trường đại học, viện nghiên cứu và startup; thời hạn thử nghiệm; tiêu chí đánh giá rủi ro và cơ chế bồi thường. Các quy trình kỹ thuật chi tiết có thể giao Chính phủ quy định sau để bảo đảm tính linh hoạt", ĐBQH Nguyễn Thị Lan đề xuất.

Quang cảnh thảo luận tại Tổ 1

Đại biểu cũng dẫn chứng bài học quốc tế đã chỉ ra rằng cơ chế sandbox của Singapore, Anh hay EU chỉ phát huy tác dụng khi được luật hóa minh bạch, giúp rút ngắn 50–70% thời gian triển khai công nghệ mới. Còn tại Việt Nam, hiện cũng rất thiếu môi trường thử nghiệm cho AI trong nông nghiệp, y tế, giáo dục, giao thông hay đô thị thông minh. Do đó, hoàn thiện Điều 22 sẽ mở lối cho nhiều mô hình AI thế hệ mới, thúc đẩy R&D và đổi mới sáng tạo.

Riêng đối với chiến lược quốc gia về AI, ĐBQH Nguyễn Thị Lan phân tích, mặc dù Điều 20 đã xây dựng khung định hướng đúng đắn cho Chiến lược quốc gia về AI, bao gồm phát triển công nghệ, hạ tầng, dữ liệu và nhân lực, tuy nhiên, nội dung còn mang tính khái quát, chưa xác định rõ các lĩnh vực ưu tiên chiến lược, trong khi đây là những lĩnh vực mà AI có thể tạo ra tác động lan tỏa mạnh mẽ và phù hợp với điều kiện Việt Nam. Nếu không có trọng tâm, Chiến lược rất dễ bị dàn trải, khó tạo đột phá.

Do đó, đại biểu đề nghị, cần xác định rõ các lĩnh vực ưu tiên như nông nghiệp, y tế, giáo dục, môi trường và quản trị công; đồng thời quy định nguyên tắc lựa chọn lĩnh vực trọng tâm và trách nhiệm của từng bộ, ngành trong triển khai Chiến lược bởi đây là yêu cầu quan trọng để bảo đảm Chiến lược có tính khả thi và tạo ra giá trị thực.

Với kinh nghiệm từ Singapore, Hàn Quốc và EU cho thấy, chiến lược AI chỉ có hiệu quả khi xác định rõ ưu tiên và có cơ chế giám sát minh bạch. Thực tiễn Việt Nam cũng chứng minh rằng những mô hình AI trong nông nghiệp, y tế và giáo dục nếu được đầu tư tập trung sẽ tạo ra kết quả rõ rệt, có khả năng lan tỏa cao. "Với tinh thần như trên, tôi kỳ vọng dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo khi được hoàn thiện sẽ tạo ra khung pháp lý đủ mạnh, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, phát triển nhân lực chất lượng cao và mở ra không gian mới cho các ứng dụng AI phục vụ phát triển kinh tế – xã hội, đảm bảo an ninh, nâng cao đời sống người dân và đưa Việt Nam tiến nhanh hơn trong kỷ nguyên số", ĐBQH Nguyễn Thị Lan nhấn mạnh.

Xây dựng "văn hoá AI"

Đại biểu Bùi Hoài Sơn đánh giá cao Điều 4 của dự thảo Luật đã khẳng định những nguyên tắc “lấy con người làm trung tâm, tôn trọng nhân phẩm, quyền con người, quyền riêng tư và bảo đảm lợi ích công cộng”; “bảo đảm an toàn, công bằng, minh bạch, không thiên lệch, không phân biệt đối xử và không gây hại cho con người hoặc xã hội”; “tuân thủ pháp luật, chuẩn mực đạo đức và giá trị văn hóa Việt Nam, góp phần củng cố trật tự, đạo lý và phát triển xã hội lành mạnh”; đồng thời, “thúc đẩy đổi mới sáng tạo gắn với phát triển xanh, bao trùm và bền vững, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc”.

Theo đại biểu, với một đạo luật công nghệ, việc đặt văn hóa, đạo đức, bản sắc và con người ở trung tâm là lựa chọn rất đúng đắn. Điều này phù hợp với tinh thần Hiến pháp, với đường lối của Đảng coi văn hóa là nền tảng tinh thần, là mục tiêu và động lực phát triển, đồng thời thể hiện rõ thông điệp: AI phải phục vụ con người chứ không thay thế con người. Từ góc độ văn hóa, ĐBQH Bùi Hoài Sơn cho rằng đây chính là nền tảng để chúng ta xây dựng “văn hóa AI” – tức là hệ giá trị, chuẩn mực, lối sống, ứng xử của con người trong một môi trường ngày càng thấm đẫm công nghệ.

ĐBQH Bùi Hoài Sơn phát biểu thảo luận tại Tổ 1

Để các nguyên tắc này đi vào cuộc sống dễ dàng hơn, đại biểu Bùi Hoài Sơn thống nhất với nhận định của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường là nên cấu trúc lại các nguyên tắc theo nhóm: nhóm về con người và quyền, nhóm về an toàn - rủi ro, nhóm về đạo đức - pháp luật, nhóm về phát triển - hội nhập, nhằm tránh trùng lặp, tăng tính logic và dễ áp dụng cho các chủ thể triển khai. Đồng thời, nên cân nhắc bổ sung rõ nguyên tắc về trách nhiệm giải trình và khả năng truy xuất nguồn gốc đối với hệ thống AI, bảo đảm mọi hệ thống có thể được kiểm toán, giám sát trong suốt vòng đời hoạt động, nhất là trong các lĩnh vực nhạy cảm như báo chí, truyền thông, giáo dục, văn hóa.

ĐBQH Bùi Hoài Sơn cũng đề nghị, làm rõ hơn nội dung liên quan đến nhóm yếu thế: phụ nữ, trẻ em, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số… AI có thể vô tình tái tạo những định kiến giới, định kiến vùng miền, sắc tộc nếu dữ liệu huấn luyện chứa các định kiến đó. Do vậy, trong Điều 4 và các điều về bảo vệ người dùng, cần bổ sung yêu cầu đánh giá tác động văn hóa – xã hội và tác động đối với bình đẳng giới, đối với các nhóm dễ bị tổn thương trong quá trình thiết kế và vận hành hệ thống AI. Đồng thời, đại biểu bày tỏ tán thành với gợi ý của cơ quan thẩm tra về việc dự thảo Luật cần có quy định riêng về quyền của người sử dụng và người bị ảnh hưởng bởi hệ thống AI, như quyền được biết, quyền yêu cầu con người xem xét lại các quyết định tự động do AI đưa ra.

"Đây là vấn đề không chỉ mang tính pháp lý mà còn là vấn đề văn hóa: bảo đảm con người luôn giữ quyền kiểm soát, không bị “điều khiển” vô thức bởi các thuật toán trong đời sống hằng ngày", ĐBQH Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh.

Đáng chú ý, ĐBQH Bùi Hoài Sơn đánh giá cao cách tiếp cận này vì đã gắn Luật Trí tuệ nhân tạo với Nghị quyết 71 của Trung ương về về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo, cũng như Nghị quyết về cơ chế, chính sách đặc thù để thực hiện Nghị quyết số 71-NQ/TW cũng đang được Quốc hội xem xét tại kỳ họp này. Tuy nhiên, từ thực tiễn giáo dục văn hóa, đại biểu cho rằng việc dạy AI trong nhà trường không chỉ là dạy kỹ năng sử dụng công cụ, mà phải là dạy “văn hóa số”, “đạo đức công nghệ” và năng lực thẩm định thông tin. Người học cần hiểu những nguy cơ như thông tin sai lệch, thao túng dư luận, lệ thuộc vào máy móc, đánh mất năng lực tư duy độc lập, sáng tạo.

Vì vậy, đại biểu đề nghị dự thảo Luật bổ sung nhấn mạnh hơn nội dung giáo dục về: quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu cá nhân trong môi trường AI; tôn trọng quyền tác giả, quyền liên quan, đạo đức sáng tạo khi sử dụng AI trong nghệ thuật; cùng với đó là đào tạo giáo dục về năng lực thẩm mỹ, tư duy phản biện, khả năng phân biệt giữa nội dung do con người tạo ra và nội dung do AI tạo ra, để không đánh đồng mọi thứ, không đánh mất “cái hồn” của văn hóa.

Nguồn: https://daibieunhandan.vn/chu-dong-tan-dung-cac-co-hoi-cua-lan-song-cong-nghe-moi-10396562.html