Phát hiện của "ông Tây dây thép"
Bảo vật quốc gia Phù điêu Shiva múa Phong Lệ do nhà Việt Nam học người Pháp Camille Paris phát hiện tại Phong Lệ (Đà Nẵng) khoảng năm 1890 cùng một số hiện vật khác. Ông còn được gọi là "ông Tây dây thép" do từng công tác trong ngành bưu chính và điện báo, chịu trách nhiệm xây dựng đường điện báo Trung Kỳ từ Huế đến Sài Gòn trong giai đoạn 1885 - 1889. Ông còn tiếp tục gắn với công việc bưu điện tại Đà Nẵng - địa điểm được chọn để xây dựng Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng sau này.
Bảo vật quốc gia Phù điêu Shiva múa Phong Lệ
ẢNH: CỤC DI SẢN VĂN HÓA CUNG CẤP
Công việc bưu điện không chiếm hết đời sống của ông khi ở Đà Nẵng. Ông còn đầu tư nông nghiệp, đầu tư vào đồn điền cà phê ở Phong Lệ, cách Đà Nẵng vài km. Ở Phong Lệ, ông tìm thấy nhiều dấu tích của văn hóa Chăm, đồng thời dành thời gian cho bản đồ học, dân tộc học và khảo cổ học. Những nhân duyên này khiến ông tìm thấy phù điêu Shiva múa Phong Lệ. Ông đưa nó về Đà Nẵng. Hiện vật này được Trường Viễn Đông Bác cổ (EFEO) lập hồ sơ kiểm kê năm 1901.
Theo hồ sơ bảo vật quốc gia, bảo vật phù điêu Shiva múa Phong Lệ thể hiện thần Shiva trong hình thức Nataraja (vua khiêu vũ), phía dưới có 6 nhân vật đang chiêm bái cùng 4 nhạc công chơi các loại đàn. Hình thức Nataraja là hình thức biểu trưng cho quyền năng tuyệt đối và là biểu hiện hoàn hảo nhất về thần Shiva.
Thần Shiva Phong Lệ có 16 cánh tay, 2 cánh tay chính thể hiện phía trước, với tay phải chống vào hông, tay trái gập lại để dang bàn tay vào trước nách. Từ vai thần tỏa ra 14 cánh tay phụ, mỗi bên 7 cánh tay đều tạo thế giống nhau, cổ tay có đeo vòng, cánh tay phải chính đeo vòng rắn, các bàn tay phụ và tay chính bên trái có ngón trỏ gập xuống vào giữa lòng bàn tay, các ngón còn lại duỗi thẳng ra, tạo thế arala mudra.
Thần Shiva Phong Lệ có tới 16 cánh tay
ẢNH: CỤC DI SẢN VĂN HÓA CUNG CẤP
Hồ sơ cho biết, theo Ấn Độ giáo, ở cuối mỗi chu kỳ vũ trụ, Thần Shiva là Nataraja thực hiện các vũ điệu thần thánh của mình để hủy diệt vũ trụ cũ không còn sức sống, chuẩn bị cho quá trình sáng tạo ra vũ trụ mới. Đây cũng là hai mặt bản chất của Shiva - phá hủy để tái sinh và sáng tạo.
Ở hai bên thần Shiva có các nhóm nhân vật. Nhóm ở giữa là 6 nhân vật chiêm bái hai tay chắp lại giữa ngực, đầu đội mũ 3 tầng trang trí hình lá, tai đeo trang sức, nửa thân phía trên để trần, phần dưới có vảy. Nhóm phía dưới gồm 1 người bên trái và 3 người bên phải hoặc ngồi hoặc quỳ trong một cảnh đàn, hát và đánh trống. Bốn nhạc công đều đội mũ miện hình lá và có cài một cây trâm ở búi tóc, chỉ trừ nhạc công sát chân thần thì có mái tóc bỏ xõa, không cài trâm.
Sinh động và độc bản
Nghiên cứu của ông Nguyễn Quốc Hữu (Bảo tàng Lịch sử quốc gia VN) cho biết cách thể hiện Shiva Nataraja rất đa dạng. Biểu hiện rõ nhất của sự đa dạng là số và cử chỉ tay của thần Shiva. Có khi Thần được thể hiện với 4 tay, 6 tay, 8 tay. Với bức Shiva Phong Lệ này, số tay lên tới 16. Bên cạnh đó, các bảo bối thần Shiva cầm cũng đa dạng.
"Bức phù điêu tìm thấy ở Phong Lệ thể hiện thần Shiva có 16 tay thì tất cả đều đang trong cử chỉ bắt ấn Vitarka (ấn giáo hóa), ngón cái và ngón trỏ của mỗi tay bắt vào nhau thành vòng tròn biểu hiện cho dòng chảy liên tục của năng lượng thông tin truyền dạy và tranh luận trí tuệ", ông Quốc Hữu nêu ý kiến.
Điều này khác với phù điêu Shiva múa tìm thấy ở Tháp Mẫm (thuộc Bình Định cũ), Gia Lai. Theo đó, hai tay còn lại của Thần đang cầm cây đinh ba, biểu tượng của sáng tạo - bảo tồn - hủy diệt và một thanh kiếm biểu thị cho sự giải thoát. Một số tiêu bản Shiva khác ở Quảng Trị, Quảng Nam (cũ) lại cho thấy Thần Shiva đang sử dụng nhiều loại bảo bối khác nhau như hoa sen, tràng hạt, rắn Naga, rìu Parashu, trống Damaru…
Hồ sơ bảo vật quốc gia cho biết, theo phân tích của Jean Boisselier, một nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật Đông Nam Á nổi tiếng, khuôn mặt của Shiva trên bức phù điêu này được miêu tả có râu quai nón. Đây là một đặc điểm nghệ thuật ảnh hưởng từ những yếu tố tạo hình của phong cách Koh Ker trong nghệ thuật Khmer vào khoảng đầu thế kỷ 10 và chỉ xuất hiện ở một giai đoạn ngắn trong điêu khắc Champa.
Cụ thể, nhìn tổng thể bố cục khuôn mặt thần Shiva vẫn còn có sự kế thừa, mang tính liên tục của phong cách Đồng Dương. Điều này thể hiện qua chiếc cằm ngắn, hàng lông mày nổi to và giao nhau, mũi bành, môi dày… Bên cạnh đó, một số chi tiết mới của thời kỳ đầu phong cách Khương Mỹ xuất hiện trong tác phẩm này, làm cho khuôn mặt thần trở nên bớt nặng nề, trang nghiêm. Tóc của thần Shiva búi cao thành chóp với những chuỗi tóc tết ngang, trên tóc có dấu hiệu trăng lưỡi liềm như tượng Devi, niên đại thế kỷ 10 (tượng được công nhận Bảo vật quốc gia đợt 1, năm 2012).
Chính vì thế, Hội đồng di sản quốc gia đánh giá Phù điêu Shiva múa Phong Lệ là một trong những kiệt tác mang những đặc trưng nghệ thuật của điêu khắc Champa vào đầu thế kỷ 10 cùng sự giao thoa rộng rãi với nghệ thuật Ấn Độ giáo và Đông Nam Á. Đây là một tác phẩm đẹp, rất đặc sắc và gần như nguyên vẹn. Tác phẩm được xếp vào giai đoạn chuyển tiếp giữa phong cách Đồng Dương và đầu phong cách Khương Mỹ, niên đại khoảng đầu thế kỷ 10. (còn tiếp)
Nguồn: https://thanhnien.vn/doc-la-bao-vat-quoc-gia-dieu-nhay-vu-tru-cua-than-shiva-o-phong-le-185250712223616473.htm
Bình luận (0)