Làm chủ nguồn gen virus để phát triển kit chẩn đoán và vắc xin

Trong bối cảnh ngành chăn nuôi lợn Việt Nam thường xuyên đối mặt với nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, đặc biệt là dịch tả lợn cổ điển (CSF) và tiêu chảy cấp do virus PEDV gây ra, việc làm chủ nguồn gen virus và công nghệ chế tạo kit chẩn đoán, vắc xin nội địa trở thành nhiệm vụ cấp thiết.

Hưởng ứng Chương trình Bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, nhiệm vụ "Khai thác và phát triển nguồn gen virus (CSFV và PEDV) để chế tạo kít chẩn đoán và phục vụ sản xuất vắc-xin phòng bệnh dịch tả lợn cổ điển và bệnh tiêu chảy cấp ở lợn", mã số NVQG-2023/ĐT.04, do TS. Đoàn Thị Thanh Hương chủ trì tại Viện Sinh học - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, đã mở ra hướng đi chiến lược cho ngành thú y.

Làm chủ nguồn gen virus để phát triển kit chẩn đoán và vắc xin.

Mục tiêu quan trọng của nhiệm vụ là thu thập, phân lập và phát triển bộ chủng virus CSFV và PEDV đạt tiêu chuẩn phục vụ chế tạo kit chẩn đoán cũng như làm nền tảng sản xuất vắc xin. Nhóm nghiên cứu đã xây dựng được bộ 5 chủng CSFV và 5 chủng PEDV có hồ sơ đầy đủ về đặc tính sinh học và sinh học phân tử; trong đó, hai chủng CSFV và hai chủng PEDV có hiệu giá virus cao (TCID50 ≥ 10⁷/ml), ổn định qua nhiều đời tiếp truyền và có tiềm năng để sản xuất vắc xin. Đồng thời, một chủng CSFV và một chủng PEDV có nguồn gốc từ virus gây bệnh tại Việt Nam đã được tuyển chọn, đánh giá toàn diện và chứng minh khả năng tạo đáp ứng miễn dịch trên động vật thí nghiệm, đáp ứng yêu cầu làm chủng gốc cho sản xuất vắc xin nội địa.

Lần đầu tiên tại Việt Nam, hệ gen của một số chủng CSFV và PEDV trong nước đã được giải mã và đăng ký lên Ngân hàng gen quốc tế (GenBank). Đây là nguồn dữ liệu có ý nghĩa quan trọng, tạo thành cơ sở di truyền để theo dõi sự biến đổi của virus, hỗ trợ cơ quan quản lý và các cơ sở nghiên cứu trong giám sát dịch tễ, phát hiện biến thể mới và định hướng phát triển vắc xin phù hợp thực tế. Dữ liệu này cũng là nguồn tham chiếu giá trị cao cho các phòng thí nghiệm, trường đại học và doanh nghiệp sản xuất sinh phẩm thú y.

Một trong những kết quả nổi bật của nhiệm vụ là việc chế tạo thành công bộ kit Multiplex RT-PCR có khả năng chẩn đoán đồng thời hai virus CSFV và PEDV chỉ trong một phản ứng xét nghiệm. Bộ kit đạt độ nhạy và độ đặc hiệu từ 95% trở lên, giúp rút ngắn thời gian chẩn đoán, giảm chi phí xét nghiệm và nâng cao hiệu quả giám sát dịch bệnh. Trong bối cảnh dịch bệnh trên lợn thường diễn biến nhanh, việc phát hiện sớm và chính xác hai tác nhân chính gây thiệt hại lớn trong chăn nuôi có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để khoanh vùng, xử lý ổ dịch và giảm rủi ro lây lan.

Bên cạnh đó, nhóm nghiên cứu đã chọn lọc và lưu giữ 5 nguồn gen kháng nguyên của các chủng CSFV và 5 nguồn gen tương ứng của PEDV vào plasmid tách dòng – nguồn vật liệu di truyền quan trọng để phát triển vắc xin trong tương lai. Các quy trình bảo quản, lưu giữ chủng virus cũng được xây dựng hoàn chỉnh, đảm bảo duy trì ổn định đặc tính sinh học và phân tử của virus, tạo nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

Bước tiến mới trong kiểm soát dịch bệnh trên đàn lợn.

Về hiệu quả kinh tế, kết quả nhiệm vụ cho phép phát hiện sớm bệnh dịch tả lợn cổ điển và tiêu chảy cấp với chi phí thấp hơn nhờ xét nghiệm đồng thời hai tác nhân trong một bộ kit. Điều này giúp giảm tổn thất kinh tế do dịch bệnh, tối ưu quản lý đàn và hỗ trợ trang trại ra quyết định nhanh trong phòng - trị bệnh. Việc phân lập và phát triển chủng virus bản địa cũng góp phần giảm chi phí nhập khẩu vắc xin, tăng tính chủ động và phù hợp hơn với điều kiện dịch tễ trong nước.

Hiệu quả xã hội thể hiện rõ qua việc nâng cao năng lực giám sát và kiểm soát dịch bệnh, bảo vệ đàn lợn, nguồn sinh kế quan trọng của hàng triệu hộ chăn nuôi. Chủ động nguồn gen virus và công nghệ chẩn đoán giúp ngành chăn nuôi giảm phụ thuộc vào sản phẩm nhập khẩu, tăng tính tự chủ trong phòng chống dịch. Dữ liệu di truyền lần đầu tiên được đăng ký trên GenBank cũng nâng vị thế khoa học của Việt Nam trong lĩnh vực virus học và bệnh truyền nhiễm trên động vật. Đặc biệt, nhiệm vụ còn góp phần đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao trong công nghệ sinh học, tăng cường năng lực nghiên cứu của Viện Sinh học và hệ thống các phòng thí nghiệm trong nước.

Với những đóng góp từ cơ sở dữ liệu di truyền, chế tạo kit chẩn đoán cho tới xây dựng nguồn chủng tiềm năng phục vụ sản xuất vắc xin, nhiệm vụ đã đặt nền móng quan trọng cho chiến lược chủ động phòng, chống bệnh trên đàn lợn Việt Nam. Kết quả nghiên cứu không chỉ mang ý nghĩa khoa học mà còn có giá trị lớn trong thực tiễn, góp phần nâng cao sức cạnh tranh của ngành chăn nuôi và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

Trung tâm Truyền thông KH&CN

Nguồn: https://mst.gov.vn/lam-chu-nguon-gen-virus-de-phat-trien-kit-chan-doan-va-vac-xin-197251201094607886.htm