Tinh tú Đất Việt: Hòa bình là gốc của nhạc

GS Nguyễn Văn Huyên trong nghiên cứu Văn minh Việt Nam cho rằng nền văn học Hán Việt đạt tới sự toàn thịnh là vào thời Hậu Lê, và điểm mốc "bắt đầu bằng bài tuyên cáo tuyệt diệu với nhân dân Việt Nam là Bình Ngô đại cáo có một cảm hứng dân tộc cao của Nguyễn Trãi".

Áng thiên cổ hùng văn trác tuyệt

Chẳng phải là hậu thế bây giờ mới tôn vinh Bình Ngô đại cáo. Ngay những nhà nho sau Nguyễn Trãi, đã dành những lời tán dương đẹp đẽ cho áng thiên cổ hùng văn này. Trong Tang thương ngẫu lục của Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án có viết "văn chương của ông có khí lực dồi dào. Khoảng năm Thuận Thiên, làm những bài văn như Bình Ngô đại cáo, bia Thần đạo ở Vĩnh Lăng tại Lam Kinh; đều có chép ở sách Thực lục (Đại Nam thực lục - NV), không cần phải thuật ra cho thừa nữa".

Sau khi khởi nghĩa Lam Sơn toàn thắng năm Đinh Mùi (1427), vâng lệnh Lê Lợi, Nguyễn Trãi soạn Bình Ngô đại cáo, bản tuyên ngôn độc lập hùng tâm tráng khí của dân tộc, "là một áng văn chương chữ Hán vô tiền tuyệt hậu" - lời nhà phê bình văn học Kiều Thanh Quế trong Cuộc tiến hóa văn học Việt Nam. Bài cáo đã nêu lên lịch sử hàng nghìn năm văn hiến của nước Đại Việt, kể tội ác của giặc Minh, tiếp đó là tóm lược công cuộc khởi nghĩa Lam Sơn từ gian khó "nếm mật nằm gai" cho tới khi ca khúc khải hoàn. Giá trị Bình Ngô đại cáo không chỉ ở nội dung toàn diện, mà chất chứa trong đó là lòng tự hào dân tộc, cũng như khẳng định những giá trị mang tính vững bền: "Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân", "Đem đại nghĩa để thắng hung tàn/ Lấy chí nhân để thay cường bạo"…

Tác phẩm Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi, bản in năm 1956

ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA

Giá trị của Bình Ngô đại cáo được học giả Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm nguồn tư liệu văn học sử học Việt Nam đánh giá cao: "Bài cáo này có thể coi là một thiên anh hùng ca, kể rõ mưu lược chống giặc, khí phách quân dân, nói lên lòng yêu nước, yêu nhân loại, yêu hòa bình và tự hào dân tộc".

Nguyễn Trãi còn để lại sự nghiệp trước tác đồ sộ. Nhà nghiên cứu Thanh Lãng trong tác phẩm Văn học Việt Nam - Thế hệ dấn thân yêu đời (từ 1428 đến 1505) đã thống kê các tác phẩm của ông gồm: Bình Ngô đại cáo, Quân trung từ mệnh tập, Dư địa chí, Ức Trai thi tập, Ức Trai di tập. Ngoài ra còn những tác phẩm đã thất lạc như Thạch bàn đồ, Luật thư…

Mỗi tác phẩm của ông đều nhận được sự ngưỡng mộ của đời sau. Như bộ Ức Trai di tập "lời thơ đều ôn nhã trung hậu, làm danh giá ở thời Lê sơ. Lời đặt chỉ cần khí phách, không cần chải chuốt", theo lời nhà sử học Phan Huy Chú ghi trong Lịch triều hiến chương loại chí. Hay quyển Dư địa chí chép về núi sông, phong vực, sản vật, cống phú của mười mấy đạo nước ta, nhà văn Trúc Khê Ngô Văn Triện cho là "xem rất thú vị và bổ ích"…

Quan điểm sâu sắc về nền tảng của âm nhạc

Vị công thần đệ nhất ấy không chỉ tận tâm tận lực cùng chủ tướng Lê Lợi và tướng sĩ Lam Sơn đuổi giặc Minh giành độc lập cho dân tộc. Khi đất nước thái bình là lúc có thể hưởng nhàn, nhưng Hành khiển Nguyễn Trãi vẫn một lòng vì dân vì nước. Ông thẳng thắn chỉ mặt điểm tên những kẻ sâu dân, mọt nước là Nội mật viện Nguyễn Thúc Huệ và Học sĩ Lê Cảnh Xước, mắng thẳng rằng, "bọn các ngươi là hạng bề tôi vơ vét", như lời Đại Việt sử ký toàn thư có dẫn.

Tranh vẽ Nguyễn Trãi, chụp tại di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám

ẢNH: TRẦN ĐÌNH BA

Trong việc soạn nhạc, ông nêu quan điểm không phải nhạc lý du dương, dìu dặt là hay, mà "hòa bình là gốc của nhạc"… "Xin bệ hạ yêu nuôi muôn dân, để chốn xóm thôn không còn tiếng oán hận buồn than, như thế mới không mất cái gốc của nhạc". Lời gửi gắm của ông về "gốc của nhạc" với vua Lê Thái Tông năm Đinh Tỵ (1437), thực sâu xa lắm. "Lời Nguyễn Trãi nói, bao giờ cũng tỏ ra lưu ý đến đường phúc lợi của dân chúng. Vua Thái Tông nghe, ngài ngợi khen lời tâu rất có ý nghĩa", Trúc Khê đã lưu ý như thế trong tác phẩm Nguyễn Trãi.

Quan điểm về "gốc của nhạc" nơi Nguyễn Trãi còn chứng minh một luận điểm khác ông từng lưu ý về vai trò to lớn của nhân dân đối với bất kỳ triều đại, thể chế chính trị nào. Trong bài thơ Quan hải (Đóng cửa biển) của bộ Ức Trai thi tập, Nguyễn Trãi có viết: "Phúc chu thủy tín dân như thủy", tức là lật thuyền mới rõ dân như nước.

Sau này, vua Lê Thánh Tông minh oan cho ông cùng gia đình, đồng thời trong Quỳnh uyển cửu ca, có câu tán dương "Ức Trai tâm thượng quang khuê tảo" (Lòng ông Ức Trai sáng như sao Khuê, rau tảo). Trong văn chương xưa, sao Khuê được xem là sao chủ của văn chương, rau tảo là thứ rong nước rất đẹp. Sau câu ban khen ấy, vua còn có lời chú thích công lao Nguyễn Trãi: "Ức Trai tiên sinh, từ lúc Thái Tổ mới bắt đầu sáng nghiệp, tiên sinh đã từ Lỗi Giang tới giúp. Đối nội, tiên sinh tán trợ nhà vua trù mưu vạch kế. Đối ngoại, tiên sinh soạn thảo những chỉ dụ, chiêu thư để ban bố cho các thành trì. Những văn kiện quốc gia ấy, từ chương cực kỳ hoa mỹ, bởi vậy nhà vua hết sức tin cậy và quý trọng", Ngự chế Việt sử tổng vịnh chép lại như thế.

Lê Quý Đôn khi ghi chép về những bậc tài năng phẩm hạnh trong Kiến văn tiểu lục, còn nhớ lời chế văn của vua Lê Tương Dực dành cho Nguyễn Trãi với ý nghĩa: Gặp gỡ long hổ phong vân, còn ghi duyên cũ, truyền tụng văn chương sự nghiệp, để mãi đời sau. "Câu ấy đủ tỏ ra rằng người có công lao đứng đầu về việc giúp rập vua, thì ngàn năm không thể mai một được". (còn tiếp)

Nguồn: https://thanhnien.vn/tinh-tu-dat-viet-hoa-binh-la-goc-cua-nhac-185251209224816177.htm