Do đó, chuẩn mực là cái được chọn làm căn cứ để đối chiếu, đánh giá, để dựa theo đó mà con người làm cho đúng và đồng thời được chọn làm mẫu để đo lường. Chuẩn mực là sự cụ thể hóa các giá trị và cũng là cách xếp thứ tự các giá trị phù hợp với đối tượng, làm cơ sở đánh giá chất lượng và trình độ văn hóa của đối tượng đó.
Từ kinh nghiệm đến thực tiễn
Cần phải xây dựng chuẩn mực văn hóa cho các đối tượng cụ thể trên cơ sở xác định các chuẩn mực cơ bản, như: Chuẩn mực văn hóa chính trị, chuẩn mực văn hóa đạo đức, chuẩn mực văn hóa thẩm mỹ... Khi các chuẩn mực này được cụ thể hóa cho các đối tượng sẽ trở thành năng lực tự điều tiết trong cuộc sống của con người. Điều này làm cho các chuẩn mực văn hóa vừa hỗ trợ cho pháp luật, vừa có sức cảm hóa, điều chỉnh một cách tự giác và tác động đến các vấn đề đặt ra trong cuộc sống mà pháp luật chưa đủ sức bao quát.
Xin nêu một kinh nghiệm của cha ông trong quá khứ để thấy sức mạnh điều tiết xã hội của văn hóa. Đó là các hương ước của làng ở nông thôn Việt Nam xưa kia mà trong đó phần lớn đã trở thành những chuẩn mực văn hóa được cộng đồng tự nguyện chấp hành, nhiều hương ước đã thực sự trở thành hệ điều tiết quan trọng trong nhiều mặt của đời sống nông thôn.
Từ kinh nghiệm đáng quý đó, chọn lọc những chuẩn mực văn hóa tốt đẹp và phù hợp với cuộc sống đương đại, trong quá trình xây dựng nông thôn mới ở nước ta những năm qua, các bộ hương ước, quy ước mới đã ra đời và được vận hành trong điều kiện mới. Hương ước đó không trái với pháp luật, “có mặt” và được sử dụng ở những trường hợp mà pháp luật chưa với tới hoặc vượt ra ngoài khuôn khổ của pháp luật. Hương ước luôn là những chuẩn mực để “hóa giải” những va chạm, thậm chí mâu thuẫn, xung đột xảy ra.
Sự hóa giải đó chính là năng lực điều tiết xã hội bằng văn hóa. Sự xuất hiện và hoạt động có hiệu quả của các “tổ hòa giải” ở một số vùng nông thôn, phải chăng, là kết quả của sự vận dụng đồng thời cả các quy định của pháp luật và các điều khoản trong hương ước, nhưng chiều sâu và tính bền vững của kết quả hòa giải, điều tiết đó thuộc về các chuẩn mực văn hóa trong hương ước đã được cộng đồng tự nguyện, dân chủ thông qua.
Như vậy, có thể xác định rằng, điều quan trọng hàng đầu là phải nuôi dưỡng, giáo dục, xây đắp trong con người, trong cộng đồng nhận thức được những giá trị và chuẩn mực văn hóa để họ tự định hướng, tự điều tiết mọi suy nghĩ, ứng xử và hành vi một cách tự giác.
Đó là một đặc trưng nổi bật và quan trọng của chức năng điều tiết xã hội của văn hóa. Điều đó hoàn toàn ngược lại với xu hướng sử dụng quyền lực và sự áp đặt. Có một thời chúng ta đã dùng quyền lực và ý chí luận để áp đặt tư tưởng và lối sống, nếp sống văn hóa, thậm chí can thiệp một cách thô bạo vào những sở thích, những sinh hoạt văn hóa cá nhân, làm cho con người cảm thấy bị gò bó, hạn chế tự do phát triển, sáng tạo, làm cho không ít người phản ứng, hoặc ngấm ngầm hoặc công khai.
Văn hóa không chấp nhận sự áp đặt bằng quyền lực. Quyền lực chỉ để khống chế những kẻ phản văn hóa, nhưng quyền lực không tạo ra được các giá trị và chuẩn mực văn hóa trong nhân cách. Vì vậy, nhiều lần, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh làm sao cho văn hóa thấm sâu vào tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Văn hóa phải loại trừ tham nhũng, lười biếng, phù hoa xa xỉ (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.1, tr.XXVI).
Để quyết liệt chống tham nhũng phải dùng sức mạnh của pháp luật để “đốt lò”, điều đó là cực kỳ cần thiết, song để “loại trừ” tham nhũng, phải cần đến sức mạnh văn hóa để con người có năng lực tự thân kiềm chế lòng tham, biết dừng lại giữa ranh giới của đẹp và xấu, thiện và ác, có lương tâm và vô lương tâm, biết đủ (tri túc) và lòng tham lam...
Toàn bộ quá trình đó diễn ra trong nhận thức, tình cảm, định hướng hành động của con người. Đó chính là sự điều tiết của các giá trị và chuẩn mực văn hóa trong con người. Xét đến cùng, không làm được điều đó, không thể “loại trừ” được gốc rễ tạo nên tham nhũng.
Để làm rõ hơn vấn đề này, xin trích dẫn một luận điểm rất sâu sắc của V.I. Lênin. Khi chỉ ra những yếu kém trong bộ máy nhà nước Xôviết sau Cách mạng Tháng Mười (năm 1917), Lênin cho rằng “rất tồi tệ” và suy nghĩ “xem nên khắc phục như thế nào”, Người khẳng định: “Chỉ có cái gì đã ăn sâu vào đời sống văn hóa, vào phong tục, tập quán, mới có thể coi là đã được thực hiện” (V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2006, t.45, tr.443).
Phải chăng, chúng ta thường dừng lại ở những kết luận, những định hướng về mặt chính trị, kinh tế, xã hội... coi đó là điểm cuối cùng của tư duy, song chưa nghĩ tới phải làm gì, làm như thế nào để chuyển nó vào các giá trị văn hóa, “ăn sâu vào đời sống văn hóa”. Từ vi mô đến vĩ mô, nhiều việc chúng ta làm giữa chừng hoặc bỏ dở, hoặc vội coi là đã hoàn thành, có lẽ bắt nguồn từ nguyên nhân sâu xa trên, điều mà V.I. Lênin đã phát hiện ra từ cách đây khoảng 100 năm.
Mấy vấn đề về chức năng điều tiết của văn hóa
Như đã trình bày ở các phần trên, công tác nghiên cứu khoa học về văn hóa đã đạt được nhiều kết quả khả quan, nổi bật là những vấn đề lý luận chung. Kết quả đó làm cơ sở cho việc hoạch định quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về văn hóa qua các thời kỳ, đặc biệt từ khi nước ta thực hiện công cuộc đổi mới (năm 1986) đến nay.
Cùng với việc phát triển lý luận, nhiệm vụ tổng kết thực tiễn văn hóa cũng được quan tâm. Những chủ trương về xây dựng làng văn hóa, môi trường văn hóa, xây dựng nông thôn mới được đề xuất và triển khai thực hiện đạt được những kết quả đáng mừng.
Song, bên cạnh những thành công đó, công tác nghiên cứu lý luận văn hóa đang bộc lộ hạn chế rõ rệt, đó là bắt đầu chững lại, lặp lại, thiếu những tìm tòi mới để tiếp cận với xu hướng hiện đại hóa lý luận. Mặt khác, việc tổng kết thực tiễn văn hóa chưa đạt tới một sự phát triển giúp cho việc xác định chủ trương, đường lối xây dựng văn hóa thời kỳ mới hoặc sự tổng kết đó chưa được vận dụng vào chỉ đạo và tổ chức thực tiễn.
Ví dụ như, các nhà khoa học nghiên cứu về lịch sử văn hóa như GS Trần Quốc Vượng, GS.TS Ngô Đức Thịnh đã rất dày công nghiên cứu về địa - văn hóa và từ đó xác định các vùng văn hóa, văn hóa vùng ở nước ta. Các ý kiến có thể còn lệch nhau, nhưng kết quả nghiên cứu đó rất cần vận dụng trong tư duy lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa. Nhưng kết quả vận dụng đó còn mờ nhạt nên chưa phát huy được thế mạnh, đặc trưng của từng vùng văn hóa và chưa tạo được sự bổ sung cho nhau giữa các vùng văn hóa. Điều này gắn liền với yêu cầu hiểu sâu về lịch sử và truyền thống văn hóa.
Về vai trò, chức năng điều tiết của văn hóa cũng nằm trong tình trạng này. Đã nhiều lần một số nhà văn hóa học đề xuất việc xác định điều tiết là một trong các chức năng quan trọng và mang tính đặc thù, song vẫn chưa được đưa vào các văn bản pháp quy và chưa được vận dụng, sử dụng trong quá trình chỉ đạo, quản lý, phát huy vai trò của văn hóa.
Năm 2014-2015, chuẩn bị cho Đại hội XII của Đảng, Hội đồng Lý luận Trung ương đã triển khai Đề tài cấp quốc gia: “Định hướng phát triển văn hóa - sức mạnh nội sinh của dân tộc trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế”, trong phần V Đề tài “Đề xuất hoàn thiện quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp phát triển văn hóa phục vụ phát triển bền vững đất nước trong thời kỳ mới”, các tác giả đề tài đã đề xuất việc hoàn thiện một quan điểm trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI. Nghị quyết ghi quan điểm: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”.
Đề tài khoa học trên đề xuất như sau: “Để có nhận thức đầy đủ, toàn diện về vai trò, vị trí của văn hóa, cần hoàn thiện quan điểm này như sau: Văn hóa là tổng hòa những giá trị vật chất, tinh thần do cộng đồng các dân tộc Việt Nam sáng tạo nên, hợp thành sức mạnh tổng hợp quốc gia. Văn hóa kết tinh phẩm chất, trí tuệ, tâm hồn, khí phách và cốt cách dân tộc, là nền tảng tinh thần và hệ điều tiết của xã hội, động lực và nguồn lực nội sinh quan trọng của phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng và gắn kết chặt chẽ với kinh tế, chính trị, xã hội, môi trường” (GS. TS Phùng Hữu Phú chủ biên: Phát triển văn hóa - sức mạnh nội sinh của dân tộc trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.337).
Rất đáng mừng, nhiều nội dung trong đề xuất trên được tiếp nhận. Song vai trò và chức năng là “hệ điều tiết xã hội” của văn hóa chưa được đưa vào văn bản pháp quy nào. Có lẽ, vì thế, những người tham gia đề tài với yêu cầu rất mới này “nghiên cứu văn hóa ở phương diện điều tiết phát triển xã hội”, cùng với việc cố gắng làm rõ cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu, cần bước đầu tổng kết thực tiễn - nhận diện chức năng điều tiết từ trong thực tiễn lịch sử văn hóa...
(Còn tiếp)
Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/tu-gia-tri-den-chuan-muc-van-hoa-trong-xa-hoi-duong-dai-185885.html
![[Ảnh] Cát Bà-Thiên đường biển đảo xanh](/_next/image?url=https%3A%2F%2Fvphoto.vietnam.vn%2Fthumb%2F1200x675%2Fvietnam%2Fresource%2FIMAGE%2F2025%2F12%2F04%2F1764821844074_ndo_br_1-dcbthienduongxanh638-jpg.webp&w=3840&q=75)
Bình luận (0)