“Tứ trấn” vùng biên ải

- Lạng Sơn là vùng đất lưu giữ nhiều di tích lịch sử, văn hóa mang giá trị sâu đậm. Trong số đó, cụm di tích “Xứ Lạng tứ trấn” – bốn ngôi đền trấn giữ bốn phương của Đoàn thành Lạng Sơn xưa được ví như những “tấm khiên” văn hóa, lặng lẽ chứng kiến bao biến thiên của đất trời và con người nơi biên ải. Trân trọng những giá trị mà cha ông để lại, các cấp, ngành của tỉnh luôn dành sự quan tâm đặc biệt cho cụm di tích, nhằm gìn giữ mạch nguồn văn hóa không ngừng chảy trong đời sống hôm nay.

Người dân và du khách tham quan, chiêm bái tại đền Cửa Đông, phường Lương Văn Tri (Ảnh: La Mai)

Dưới thời phong kiến mỗi tỉnh đều được xây dựng một ngôi thành làm thủ phủ. Thành vừa có chức năng quân sự, vừa có chức năng chính trị, kinh tế, văn hóa. Do vậy, ngay từ sớm triều đình phong kiến đã cho xây dựng thành lũy kiên cố ở Lạng Sơn gọi là Đoàn Thành, ở 4 cửa quay ra 4 hướng của Đoàn Thành là 4 ngôi đền, nơi thờ những vị thần trấn giữ, bảo vệ cho Thành cổ Lạng Sơn.

Điểm nhấn văn hóa Xứ Lạng

Thành cổ Lạng Sơn (Đoàn Thành) là một di tích giá trị, phản ánh lịch sử quân sự, kiến trúc, xây dựng thời quân chủ phong kiến ở Lạng Sơn. Theo cuốn “Lạng Sơn Đoàn Thành đồ” của tác giả Nguyễn Nghiễm – Sử gia thời Lê Trung Hưng ghi chép lại: “Thành này có từ xa xưa rồi. Thành được sửa sang năm Hồng Đức thứ 26 (năm 1495), trải qua nhiều năm dần dần thành bị đổ nát. Mùa hạ năm Quý Dậu vị quan ở trấn thành là ông họ Mai (Đốc trấn Lạng Sơn Mai Thế Chuẩn) được trao nhiệm vụ trông nom cửa phía Bắc, đến nơi là ông bắt tay vào việc sửa thành, từ tháng Chạp năm Bính Tý, ông đốc thúc binh lính xây đắp trải qua hai mùa gặt thì hoàn thành (từ năm Cảnh Hưng thứ 17 (1756) đến Cảnh Hưng thứ 19 (1758)”.

“Việc nghiên cứu Đoàn thành Tứ trấn là một việc làm rất cần thiết hiện nay nhằm nghiên cứu một cách tổng thể, để bảo tồn, để phục dựng, và lưu truyền…” 

Ông Hoàng Văn Páo,

Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh

Thành cổ Lạng Sơn (Đoàn Thành) xưa có bốn cổng chính ở bốn hướng Đông – Tây – Nam – Bắc và tương ứng với bốn cổng này có bốn ngôi đền linh thiêng trấn giữ bảo vệ tòa thành bao gồm: đền Cửa Đông (Đông Môn Từ); đền cửa Tây (Tây Môn Từ); đền cửa Nam (Nam Môn Từ) và đền cửa Bắc (Bắc Môn Từ). Các đền này được xây dựng khoảng cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Các đền đều tọa lạc tại phường Lương Văn Tri và hướng ra dòng sông Kỳ Cùng.

Điểm chung của các ngôi đền này đều thờ các vị thần của tín ngưỡng thờ Mẫu và thờ nhà Trần. Trong đó, tiêu biểu có đền Cửa Đông là nơi thờ thần Bạch Đế (thần sông Kỳ Cùng) đã được sách Đại Nam Nhất Thống Chí của Quốc Sử Quán triều Nguyễn ghi chép lại. Năm 2013, các ngôi đền này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích cấp quốc gia.

Nghệ nhân Ưu tú Thìn Thu Hương, phường Đông Kinh chia sẻ: Tôi đã có gần 37 năm gắn bó với tín ngưỡng thờ Mẫu và thực hành nghi lễ hầu đồng. Trong suốt quá trình ấy, một trong những ngôi đền mà tôi thường lui tới để thực hành nghi lễ là đền Cửa Đông. Đây là không gian linh thiêng gắn với nhiều lớp trầm tích văn hóa xứ Lạng. Không chỉ mang giá trị kiến trúc độc đáo, đền còn lưu giữ nhiều nghi lễ truyền thống, phản ánh sâu sắc đời sống tâm linh của cộng đồng. Mỗi lần thực hành nghi lễ tại đây, tôi đều cảm nhận được sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa công lao của tiền nhân và trách nhiệm gìn giữ của thế hệ hôm nay. Điều đó thôi thúc tôi tiếp tục nỗ lực truyền dạy, chia sẻ để giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu được lan tỏa bền vững trong đời sống.

Trải qua thời gian với nhiều lần trùng tu, tôn tạo, đến nay, các đền vẫn bảo tồn được kiểu kiến trúc nghệ thuật truyền thống và nhiều di vật, cổ vật có giá trị như: văn bia, hoành phi câu đối, hệ thống tượng thờ cổ… Vì thế, các di tích này không chỉ là nơi lưu giữ các loại hình kiến trúc nghệ thuật mà còn là nơi thỏa mãn nhu cầu tâm linh của Nhân dân trong vùng và thu hút đông đảo du khách đến với Lạng Sơn. Theo thống kê của ban quản lý các ngôi đền, bình quân mỗi năm, các đền đón tiếp hàng nghìn lượt khách hành hương, tham quan.

Ông Nguyễn Bá San, Phó Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh Lạng Sơn cho biết: “Xứ Lạng Tứ trấn” là những cột mốc, những trầm tích văn hóa phản ánh tính lịch sử và tính văn hóa của vùng xứ Lạng một thời, vùng đất phên dậu cửa ngõ biên cương của đất nước, cùng với một số địa điểm tâm linh khác như đền Kỳ Cùng, chùa Thành (Diên Khánh Tự)... Đặc biệt, “Xứ Lạng Tứ trấn” còn có lễ hội chung gắn kết bốn ngôi đền với nhau. Nếu được phục dựng và tổ chức lại thì sẽ là sản phẩm du lịch, là di sản phi vật thể hết sức độc đáo của mảnh đất Lạng Sơn. 

Lan tỏa giá trị trong đời sống nay

 Năm 2022, đề tài khoa học “Nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử văn hóa Tứ trấn – Đoàn thành Lạng Sơn gắn với phát triển du lịch” được một nhóm những người tâm huyết và trách nhiệm là những lãnh đạo, cán bộ Hội Di sản Văn hoá Lạng Sơn triển khai. Chủ nhiệm đề tài là Tiến sĩ Hoàng Văn Páo, bà Vy Thị Quỳnh Ngọc, bà Ấu Thị Nga Sơn, ông Nguyễn Bá San và các cộng sự.

Ông Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh cho biết: Việc nghiên cứu Đoàn thành Tứ trấn là một việc làm rất cần thiết hiện nay nhằm nghiên cứu một cách tổng thể, để bảo tồn, để phục dựng, và lưu truyền… 

Thanh đồng thực hiện nghi lễ Hầu đồng tại đền Cửa Đông, phường Lương Văn Tri

Năm 2024, đề tài đã hoàn thành, được UBND tỉnh ký quyết định công nhận với 6 chuyên đề và báo cáo tổng kết đề tài, kịch bản lễ hội Tứ trấn - Đoàn thành Lạng Sơn, 4 bộ ảnh tư liệu về Tứ trấn - Đoàn thành Lạng Sơn, bản thảo cuốn sách “Tứ trấn - Đoàn thành Lạng Sơn”. 

Trải qua thời gian, bằng những nỗ lực, và sự đầu tư, tâm huyết, công trình nghiên cứu đã hoàn thành góp phần làm sáng tỏ một phần lịch sử của Tứ trấn - Đoàn thành Lạng Sơn, giúp các cơ quan chuyên môn có đủ căn cứ khoa học, để nghiên cứu, bổ sung giá trị lịch sử, văn hóa, đặc biệt là lễ hội của cụm di tích Tứ trấn - Đoàn thành Lạng sơn gắn với phát triển du lịch.  Đây cũng là tài liệu bổ ích để tuyên truyền, giáo dục thế hệ trẻ hôm nay và mai sau hiểu biết đầy đủ, chính xác hơn về Đoàn thành Lạng Sơn, đền Cửa Đông, đền Cửa Tây, đền Cửa Nam, đền Cửa Bắc, cũng như công lao và truyền thống của ông cha ta. 

Những kết quả nghiên cứu  của đề tài sẽ góp phần bảo tồn, phát huy giá trị cụm di tích Tứ trấn – Đoàn thành Lạng Sơn; là những căn cứ để phục dựng bốn lễ hội tại bốn đền và một lễ hội chung cho cả bốn ngôi đền đó nhằm quảng bá, xây dựng những sản phẩm du lịch chủ đạo, tiêu biểu của tỉnh Lạng Sơn.

Ông Vũ Lê Dũng, Trưởng phòng Văn hoá – Xã hội phường Lương Văn Tri cho biết: Phòng đã hướng dẫn các ban thường trực quản lý và tu bổ cụm di tích “Xứ Lạng tứ trấn”. Đơn vị cũng tăng cường quảng bá hình ảnh và giá trị của di tích thông qua các tài liệu nghiên cứu quan trọng của Hội Di sản Văn hóa tỉnh. Đặc biệt, hiện nay, phòng đang nghiên cứu xây dựng kế hoạch phục dựng Lễ hội “Xứ Lạng tứ trấn” xưa. Việc phục dựng này không chỉ khôi phục nghi lễ truyền thống mang ý nghĩa bảo vệ (tương ứng với "Đoàn thành Lạng Sơn" trong đề tài), mà còn là giải pháp đột phá nhằm biến cụm di tích thành sản phẩm du lịch tâm linh – văn hóa đặc sắc, qua đó phát triển kinh tế địa phương một cách bền vững.

Trong dòng chảy phát triển mạnh mẽ của thời đại mới, “Xứ Lạng tứ trấn” tiếp tục khẳng định vị thế là điểm tựa tinh thần, là tài sản văn hóa vô giá của tỉnh. Giữ gìn và phát huy giá trị của bốn ngôi đền linh thiêng ấy chính là gìn giữ linh hồn quê hương – nguồn lực bền vững để Lạng Sơn bước vào tương lai với niềm tự hào và bản lĩnh của một vùng đất giàu truyền thống văn hóa, lịch sử.

Nguồn: https://baolangson.vn/khoi-day-suc-song-xu-lang-tu-tran-5066640.html