Cơ hội khôi phục Di sản Nghề làm tranh Đông Hồ

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đang làm Tranh dân gian Đông Hồ.

Ngày 9/12, tại tại Thủ đô New Delhi, Ấn Độ (tức 16 giờ 8 phút, giờ Hà Nội), Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, đã thông qua Quyết định ghi danh di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Nhắc đến nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, là người Việt nhớ đến bầu không khí Tết, đến chợ quê, đến những nét sinh hoạt văn hóa đậm chất nông thôn đồng bằng Bắc Bộ được phản ánh đậm nét và trở thành đặc trưng của dòng tranh này.

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ra đời cách đây khoảng 500 năm. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa bằng kỹ thuật in khắc gỗ. Các chủ đề của tranh thường bao gồm tranh thờ, chúc tụng, tranh lịch sử, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh, gắn với tập tục treo tranh vào ngày Tết Nguyên đán, Tết Trung thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần.

Nghệ nhân khắc ván in tranh.

Các công đoạn sáng tác mẫu, khắc ván in, làm màu, in tranh đều bằng tay. Mẫu tranh được vẽ bằng bút lông, mực nho trên giấy bản và khắc trên ván gỗ thị. Các màu được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên: màu xanh từ lá chàm, màu đỏ từ sỏi son, màu vàng từ hoa hòe và quả dành dành, màu trắng từ bột sò điệp bị phong hóa, màu đen từ tro lá tre, rơm nếp. Tranh được in úp ván với 5 màu cơ bản trên giấy dó đã được phủ một lớp hồ điệp. Các màu được in theo nguyên tắc màu đỏ in trước, tiếp đến màu xanh, vàng, trắng. Ván nét màu đen in cuối cùng để hoàn thiện bức tranh.

Tranh "Đám cưới chuột".

Sau năm 1945, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đứng trước nguy cơ mai một, không có người đến mua tranh. Do đó, các gia đình chuyển sang làm hàng mã. Hiện nay, làng Đông Hồ chỉ còn hai dòng họ làm tranh là: Họ Nguyễn Hữu và họ Nguyễn Đăng với ba gia đình tâm huyết còn bám trụ với nghề.

Những thay đổi về phong cách sống, về nhu cầu tiêu thụ hàng hóa, cùng sự thay đổi của xã hội, của công nghệ hiện đại khiến người dân hiện nay không còn nhiều nhu cầu sử dụng tranh Đông Hồ trang trí trong nhà mỗi dịp Tết đến. Người theo nghề tranh cũng không còn nhiều như trước.

Tranh Đông Hồ không còn được bày bán rộng rãi như xưa mà giờ chỉ còn là một món đồ lưu niệm, hoặc được thấy ở những sự kiện văn hóa cộng đồng, khi các nhà tổ chức mời nghệ nhân trình diễn hoặc mua ván tranh, màu và giấy để làm dịch vụ trải nghiệm.

Địa phương và các nghệ nhân cũng như cơ quan quản lý đã có rất nhiều nỗ lực để khôi phục, làm sống lại một dòng tranh truyền thống.

Theo Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, cụ thể:

1. Tranh dân gian Đông Hồ gắn bó mật thiết với các lễ tiết quan trọng như Tết Nguyên đán và Tết Trung thu, cũng như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên và thần linh. Ngày nay, chỉ còn một số ít gia đình tiếp tục duy trì nghề này, truyền lại tri thức và kỹ năng trong phạm vi gia đình và cho người học việc thông qua hướng dẫn trực tiếp và kèm cặp thực hành. Một số công đoạn như vẽ mẫu và khắc bản in đòi hỏi đào tạo chuyên sâu và tích lũy kinh nghiệm trong nhiều năm. Các bản khắc gỗ được xem như báu vật gia truyền, được truyền lại qua nhiều thế hệ.

2. Số lượng nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh (theo hồ sơ đề cử, chỉ còn vài hộ gia đình duy trì nghề), do thế hệ trẻ ít quan tâm, nghề khó bảo đảm sinh kế, và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ truyền thống giảm sút. Số người có tay nghề cao và tâm huyết theo đuổi nghề đã quá ít để duy trì việc truyền dạy và làm tranh, nên nghề cần được bảo vệ khẩn cấp.

3. Kế hoạch bảo vệ đề ra bảy mục tiêu, bao gồm: mở các lớp truyền nghề, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu, đa dạng hóa thị trường, cải thiện khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu, và cung cấp thiết bị bảo hộ cho nghệ nhân. Các hoạt động được đề xuất khả thi, phù hợp với mục tiêu và có tính bền vững, đồng thời đặt cộng đồng ở vị trí trung tâm.

4. Hồ sơ cho thấy sự tham gia tích cực của cộng đồng, đặc biệt là các gia đình làm nghề, trong toàn bộ quá trình lập hồ sơ, thông qua các hoạt động kiểm kê và sự kiện công chúng.

5. Di sản đã được đưa vào Danh mục kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể, được cập nhật thường xuyên với sự tham gia của cộng đồng.

Có mặt tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, các thành viên đoàn Việt Nam đều đánh giá đây là cơ hội để khôi phục và phát triển nghề làm tranh Đông Hồ.

Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương, Trưởng đoàn Việt Nam tham dự Kỳ họp, cho rằng việc này thể hiện sự đánh giá cao của cộng đồng quốc tế đối với những giá trị độc đáo, lịch sử và ý nghĩa nhân văn sâu sắc của dòng tranh dân gian đã gắn bó với đời sống văn hóa người Việt hàng trăm năm qua, đồng thời là một sự ghi nhận kịp thời đối với một di sản đang đứng trước nguy cơ cao bị mai một.

Thứ trưởng cũng khẳng định các cơ quan chính phủ Việt Nam sẽ tiếp tục quan tâm và hỗ trợ các địa phương và cộng đồng chủ thể di sản trong việc bảo vệ các di sản phi vật thể để các di sản không chỉ được bảo vệ mà còn được trao truyền và phát huy sức sống bền vững.

Ông Mai Sơn, Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch Thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh cho biết, vào thời khắc Kỳ họp xem xét ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, toàn thể cộng đồng chủ thể di sản và nhiều người dân tỉnh Bắc Ninh chăm chú theo dõi và vô cùng phấn khởi khi Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được chính thức ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO.

Màu vẽ của tranh Đông Hồ sử dụng nguồn gốc tự nhiên.

Ông Mai Sơn nhấn mạnh tranh dân gian Đông Hồ thể hiện tri thức, kỹ thuật in mộc bản tinh xảo, màu sắc tự nhiên, phản ánh sinh động đời sống, phong tục và ước vọng của người Việt. Việc ghi danh này có ý nghĩa to lớn đối với cộng đồng chủ thể di sản nói riêng và với người dân Bắc Ninh nói chung. Ông khẳng định tỉnh Bắc Ninh cam kết thực hiện nghiêm túc kế hoạch bảo vệ di sản quan trọng này.

Việc di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO ghi danh sẽ tạo tiền đề quan trọng để Việt Nam nói chung và tỉnh Bắc Ninh nói riêng tiếp tục triển khai đồng bộ các biện pháp bảo vệ khẩn cấp và lâu dài di sản này phù hợp với khuyến nghị của UNESCO; huy động đa dạng nguồn lực; tăng cường giáo dục, truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ; gắn bảo tồn với phát huy giá trị di sản trong đời sống đương đại và phát triển kinh tế – xã hội bền vững.

Đại sứ Nguyễn Thị Vân Anh, Trưởng Phái đoàn thường trực Việt Nam bên cạnh UNESCO cho rằng sự kiện này không chỉ góp phần tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam trong kho tàng di sản văn minh nhân loại, mà còn là minh chứng sinh động cho sự trân trọng của UNESCO và cộng đồng quốc tế đối với đóng góp của Việt Nam vào việc bảo vệ sự đa dạng văn hóa và thúc đẩy phát triển bền vững. Sự kiện càng có ý nghĩa quan trọng trong trong bối cảnh Việt Nam và UNESCO đang hướng tới năm 2026 với các hoạt động phong phú và đặc sắc kỷ niệm 50 năm Việt Nam tham gia UNESCO (1976–2026).

Thành công của hồ sơ đề cử “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” là kết quả của quá trình nỗ lực bền bỉ, chuẩn bị công phu và phối hợp chặt chẽ giữa cộng đồng chủ thể tranh dân gian Đông Hồ, chính quyền tỉnh Bắc Ninh, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các chuyên gia về di sản, cùng với vai trò điều phối và phối hợp tích cực của Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam trong suốt quá trình xây dựng, hoàn thiện và vận động hồ sơ. Hồ sơ đã được đánh giá cao về chất lượng và tính thuyết phục, thể hiện rõ cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong việc bảo tồn di sản, bảo đảm tính liên tục, tính xác thực, đồng thời đề cao sự tham gia và vai trò trung tâm của cộng đồng – những người sáng tạo, lưu giữ và truyền dạy nghề.

Trong thời gian tới, một trong những việc quan trọng cần làm đối với việc bảo tồn và khôi phục nghề làm tranh Đông Hồ là đẩy mạnh quảng bá hình ảnh di sản “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” nói riêng và các di sản văn hóa Việt Nam nói chung tới bạn bè quốc tế, qua đó đóng góp tích cực vào nỗ lực chung của thế giới trong bảo vệ di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại.

LINH KHÁNH - KHẢI HOÀN

Nguồn:https://nhandan.vn/co-hoi-khoi-phuc-di-san-nghe-lam-tranh-dong-ho-post929487.html